Nowy program szczepień to część Narodowej Strategii Onkologicznej na lata 2020–2030. Program obejmie dzieci w wieku 12 i 13 lat, a rodzice i opiekunowie będą mogli zapisać dziecko na szczepienie bezpośrednio w placówce, przez Internetowe Konto Pacjenta lub za pośrednictwem bezpłatnej infolinii 989. Ministerstwo Zdrowia potwierdziło, że do powszechnego programu szczepień przeciw HPV zostały wybrane szczepionki: 2-walentna i 9-walentna.

Czym właściwie jest HPV?

Wirus HPV (Human papillomavirus) to wirus brodawczaka ludzkiego, który obejmuje ok. 200 różnych typów. Niektóre z nich są tzw. typami niskiego ryzyka i mogą powodować niezłośliwe brodawki narządów płciowych oraz brodawczaki, podczas gdy inne typy niosą wysokie ryzyko onkogenne.

HPV jest przyczyną niemal wszystkich przypadków raka szyjki macicy. Może również powodować raka pochwy i sromu u kobiet, raka prącia u mężczyzn oraz raka odbytu, jamy ustnej, nosogardzieli, nasady języka i migdałków, a także okolic głowy i szyi u obu płci.

Jak rozpoznać zakażenie HPV?

Zakażenia HPV mogą przybierać różne postacie, w zależności od typu wirusa i lokalizacji zmian. Mogą to być łagodne zmiany skórne, takie jak brodawki i brodawczaki, łagodne zmiany nabłonka błon śluzowych, takie jak brodawki i kłykciny kończyste narządów płciowych, a także przednowotworowe i nowotworowe zmiany okolic szyjki macicy, sromu, pochwy i odbytu.

W jaki sposób HPV przyczynia się do rozwoju raka szyjki macicy?

Jak zostało wspomniane we wstępie, HPV nie jest jednorodnym wirusem, lecz występuje w wielu „odmianach”, dzieląc się na liczne typy. Tym samym możemy wyróżnić typy wirusa brodawczaka ludzkiego o niskim ryzyku onkogennym: HPV typu 1, 2, 6, 11, 42, 43 oraz 44. To właśnie typy 1 i 2 powodują uciążliwe zmiany, tzw. kurzajki, w obrębie stóp i dłoni.

HPV typu 6 i 11 odpowiedzialne są za ponad 90% przypadków brodawek płciowych i brodawek okolic odbytu oraz innych błon śluzowych (tzw. kłykciny kończyste) oraz dużej części zmian brodawczakowatych w jamie ustnej.

Dwa najczęściej występujące typy wysoce onkogenne, HPV-16, HPV-18, odpowiadają za większość przypadków raka płaskonabłonkowego szyjki macicy oraz raka gruczołowego szyjki macicy, a także za większość przypadków zmian przednowotworowych (określane według skali dysplazji nabłonka jako CIN2 oraz CIN3). Co więcej, typy HPV-16 i HPV-18 odpowiadają za większość przypadków raka płaskonabłonkowego sromu, pochwy oraz odbytu. 

Rak szyjki macicy jest czwartym pod względem częstości występowania nowotworem złośliwym u kobiet na świecie: z jego powodu umiera rocznie ponad 340 tys. kobiet. W Polsce każdego roku ponad 3 tys. kobiet słyszy diagnozę raka szyjki macicy.

Jakie szczepionki przeciw HPV są dostępne w Polsce?

Dostępne są trzy rodzaje szczepionek przeciw HPV: 2-walentna, 4-walentna i 9-walentna. Wszystkie te szczepionki chronią przed najbardziej niebezpiecznymi typami wirusa HPV, takimi jak typy 16 i 18, a różnica w ich nazwie odnosi się do dodatkowej ilości typów HPV, przed którymi chronią.

Zaleca się szczepienie przeciw HPV u osób powyżej 9 roku życia, a za optymalny uznaje się wiek 12-13 lat. Jednakże dorośli również mogą odnieść korzyści ze szczepienia. W wyniku przetrwałego zakażenia typami onkogennymi może dojść do rozwoju raka.

Doświadczenia z krajów, gdzie programy szczepień przeciw HPV są stosowane od dłuższego czasu, wskazują na ponad 90 proc. skuteczność w zapobieganiu przetrwałym zakażeniom HPV, stanom przedrakowym narządów płciowych oraz kłykcinom u kobiet, a także stanom przedrakowym prącia, odbytu i kłykcinom u mężczyzn. 

Szczepienie przeciw HPV w polskim Programie Szczepień Ochronnych

W Programie Szczepień Ochronnych w Polsce szczepionka przeciw HPV figuruje jako szczepienie zalecane, które jest odpłatne. Jednak wiele gmin i samorządów refunduje tę szczepionkę dla nastoletnich dziewcząt w ramach bezpłatnych programów samorządowych, a od 1 czerwca 2023 roku będzie ona bezpłatna dla młodzieży w wieku 12 i 13 lat.

Schemat szczepienia przeciw HPV różni się nieznacznie w zależności od rodzaju szczepionki:

• Szczepionka 2-walentna (HPV-2) składa się:
  • dla osób <15 r.ż.: z cyklu dwóch dawek podawanych w odstępie od 5 do 13 miesięcy. Jeśli druga dawka zostanie podana wcześniej niż 6 miesięcy po pierwszej, konieczne jest podanie trzeciej dawki;
  • dla osób >15 r.ż.: z cyklu trzech dawek podawanych w odstępie 0, 1 i 6 miesięcy.
• Szczepionka 4-walentna (HPV-4) składa się:
  • dla osób <15 r.ż.: z cyklu dwóch dawek podawanych w odstępie od 5 do 13 miesięcy. Jeśli druga dawka zostanie podana wcześniej niż 5 miesięcy po pierwszej, konieczne jest podanie trzeciej dawki;
  • dla osób >15 r.ż.: z cyklu trzech dawek podawanych w odstępie 0, 2 i 6 miesięcy.
    Wszystkie dawki powinny być podane w ciągu 1 roku.
• Szczepionka 9-walentna (HPV-9) składa się z:
  • dla osób <15 r.ż.: z cyklu dwóch dawek podawanych w odstępie od 5 do 13 miesięcy. Jeśli druga dawka zostanie podana wcześniej niż 5 miesięcy po pierwszej, konieczne jest podanie trzeciej dawki;
  • dla osób >15 r.ż.: z cyklu trzech dawek podawanych w odstępie 0, 2 i 6 miesięcy.
    Wszystkie dawki powinny być podane w ciągu 1 roku. Osoby wcześniej zaszczepione szczepionką HPV-4 mogą otrzymać kolejne dawki 9-walentnej szczepionki HPV-9.

Obalamy mity na temat szczepienia przeciw HPV

Mit: Nie ma sensu szczepić się przeciw HPV w dorosłości, jeżeli miało się już stwierdzone występowanie tego wirusa w przeszłości.

Fakt: Początkowo szczepienia przeciw HPV były zalecane głównie dla dziewczynek przed rozpoczęciem życia seksualnego. W badaniach naukowych stwierdzono, że szczepionki przeciw HPV są bezpieczne i skuteczne w wywoływaniu produkcji przeciwciał u kobiet w wieku do 45-55 lat. Jednak nie ma obecnie wyraźnie wystarczających dowodów naukowych umożliwiających powszechne zalecenie szczepień dla kobiet po 26. roku życia, ponieważ istnieje prawdopodobieństwo, że już miały one kontakt z wirusem HPV, co obniża skuteczność działania szczepienia.

Warto zaznaczyć, że jeżeli wykryto obecność w organizmie jednego typu wirusa, szczepionka 9-walentna może zapewnić ochronę przed innymi 8 typami HPV i samo zakażenie jednym typem HPV nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia.

Rekomendacje Komitetu Doradczego ds. Programów Szczepień (Advisory Committee on Immunization Practices, ACIP) sugerują, że decyzję dotyczącą szczepień u osób powyżej 26. roku życia należy podejmować indywidualnie, uwzględniając specyficzne okoliczności i historię zakażeń.

Mit: Szczepienie w późniejszym wieku jest groźne, bo gdy osoba podczas szczepienia będzie w trakcie infekcji HPV, przejdzie ją znacznie ciężej.

Fakt: Podanie szczepionki osobie z zakażeniem nie ma wpływu na rozwój infekcji, to znaczy nie pogarsza istniejących zmian chorobowych, ale również nie eliminuje zakażenia ani nie działa leczniczo.

Ważne jest zrozumienie, że szczepionki mają charakter profilaktyczny – ich celem jest zapobieganie zakażeniu poprzez stymulowanie produkcji przeciwciał. Nie są to leki, które zwalczają aktywną infekcję. 

Mit: Ponieważ HPV powoduje głównie raka szyjki macicy, a więc chorobę kobiecą, nie ma sensu szczepić chłopców i mężczyzn.

Fakt: Mimo że HPV często kojarzy się z problemami zdrowotnymi dotyczącymi kobiet, jest on również odpowiedzialny m.in. za raka prącia, gardła, krtani, jamy ustnej i odbytu, co czyni go również problemem męskim.

W krajach takich jak Szwajcaria, Kanada, Portugalia, Australia, Irlandia, Korea Południowa, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone czy Anglia szczepi się również chłopców, co zapewnia ochronę nie tylko im samym, lecz także – jeśli weźmiemy pod uwagę najczęstszą drogę transmisji tego wirusa – ich przyszłym partnerkom.

Mit: Jeśli kobieta regularnie wykonuje badania cytologiczne, jest wystarczająco chroniona przed rakiem szyjki macicy. Nie ma potrzeby, aby dodatkowo przyjmowała szczepionkę.

Fakt: Cytologia jest formą prewencji wtórnej. Jest konieczna, ponieważ tylko ona pozwala na wczesne wykrycie zmian, które można skutecznie leczyć w mało inwazyjny sposób. Nie zapewnia jednak ochrony przed rozwojem raka, ponieważ nie jest metodą prewencji pierwotnej.

Szczepienie przeciwdziała rozwojowi raka. Nie może więc zastąpić cytologii, tak jak cytologia nie może zastąpić szczepienia.

Mit: Szczepienie przeciw HPV nie może być bezpieczne, ponieważ zostało zabronione w Japonii.

Fakt: To bardzo popularny mit. Szczepienie to od 2021 roku jest ponownie szeroko stosowane w Japonii. Na początku 2013 roku pojawiły się doniesienia medialne dotyczące niepożądanych skutków po szczepieniu przeciw HPV: donoszono o takich objawach jak przewlekły ból, bóle głowy, problemy z poruszaniem się.

W wyniku obaw społeczeństwa ministerstwo zdrowia zawiesiło rekomendację dla szczepień przeciw HPV. Jednak w 2017 roku 17 japońskich towarzystw naukowych zaapelowało do ministerstwa o ponowne poparcie dla szczepień. W październiku 2021 roku rząd Japonii przywrócił zalecenia dotyczące szczepień przeciw HPV i wprowadził powszechny program szczepień dla nastolatek.

Według wyników analizy matematycznego modelowania, opublikowanej w 2020 roku w czasopiśmie „The Lancet”, załamanie programu szczepień przeciw HPV w Japonii w okresie 2013–2019 może być powiązane z ok. 25 tys. przypadkami raka szyjki macicy oraz 5 700 zgonami wśród dziewcząt urodzonych w latach 1994–2007.

Mit: Duński film „Zaszczepione Dziewczęta” pokazuje szczególnie częste powikłania po szczepionce przeciw wirusowi HPV – przede wszystkim zespół posturalnej tachykardii ortostatycznej.

Fakt: Twierdzenia przedstawione w filmie, dotyczące „niezwykle częstych powikłań”, nie znajdują potwierdzenia w badaniach naukowych ani w długoterminowych obserwacjach. Nie odnotowano żadnego związku między szczepieniem a groźnymi objawami, takimi jak „zespół posturalnej tachykardii ortostatycznej” (inaczej: omdlenie), migreny, powikłania zakrzepowo-zatorowe czy niepłodność. Nie ma również dowodów na związek między szczepieniem a chorobami autoimmunologicznymi.

Duże kohortowe badania, przeprowadzone na 696 420 podanych dawkach szczepionki, wykazały zaledwie 53 przypadki (0,008%) hospitalizacji z powodu chorób neurologicznych lub zakrzepowo-zatorowych w ciągu 180 dni po szczepieniu. Jeśli weźmiemy pod uwagę tę nieznaczną liczbę przypadków, to prawdopodobnie nie miały one związku ze szczepieniem, a jedynie wystąpiła przypadkowa zbieżność czasowa.