„Unia Europejska chce wprowadzić zakaz jazdy samochodem nocą”, „Chanuka to święto satanistów”, „McDonald’s sprzedaje ludzkie mięso” – to przykładowe fake newsy, które analizowaliśmy ostatnio na łamach Demagoga. Mogą się wydawać tak niewiarygodne, że niewarte weryfikacji. A jednak, jak podano w analizie, która 20 grudnia 2023 roku ukazała się na łamach czasopisma „Nature”, to właśnie najbardziej fałszywe narracje mogą stanowić największe zagrożenie dla użytkowników, ponieważ to właśnie one często nie są weryfikowane przez podmioty zajmujące się dezinformacją (s. 3).

Praca, o której mowa, to najnowsze wyniki badań dotyczących dezinformacji szerzącej się wśród osób szukających wiadomości online. Wcześniej wykonywano analizy dotyczące pokrewnych tematów, np. tego, w jaki sposób fake newsy rozprzestrzeniają się po social mediach, albo tego, jak działają bańki informacyjne. Dotychczas niewiele uwagi poświęcano (s. 1) jednak temu, co się dzieje, gdy użytkownicy internetu próbują ocenić informację potencjalnie wprowadzającą w błąd. Tego właśnie zadania podjęli się uczeni ze Stanford University, New York University oraz University of Central Florida. 

Badani mieli ocenić, czy prezentowane im wiadomości są prawdziwe

Badanie miało charakter eksperymentalny: warunki doświadczenia ściśle kontrolowano, by na tyle tylko, na ile to możliwe, znać wszystkie zmienne, które wpływały na decyzje i działania uczestników. Projekt podzielono na kilka etapów (s. 2), w których wzięło udział ponad 3 tys. respondentów.

Ich zadanie polegało na wskazaniu, czy ich zdaniem przedstawione im informacje (przede wszystkim newsy medialne) są prawdziwe czy fałszywe lub w jakiś sposób wprowadzające w błąd. Stosowano tu więc podział: albo T – true (prawdziwe), albo F/M – false (fałszywe) / misleading (wprowadzające w błąd) (s. 2). W sytuacji gdy uczestnicy nie byli w stanie ustalić, czy udostępnione im informacje należą do pierwszej, czy do drugiej kategorii, mogli również wskazać opcję: could not determine – nie byłam_em w stanie ustalić (s. 2). 

Równolegle te same newsy przekazywano fact-checkerom z organizacji Politifact oraz Snopes (s. 2). Oceniali oni podane informacje według analogicznej skali co uczestnicy badania.

Dane zbierano w dwojaki sposób. Po pierwsze, badani wskazywali w kwestionariuszach, jaką ocenę przydzielają poszczególnym informacjom. Po drugie, analizowano dokładnie ich wyszukiwania oraz aktywność cyfrową. Było to możliwe dzięki dobrowolnej instalacji rozszerzenia do przeglądarki typu digital trace data (śledzenie danych cyfrowych, s. 4).

Część uczestników badania miała weryfikować fake newsy, korzystając z wyszukiwarki

Zadanie respondentów z grupy kontrolnej polegało na ocenie, czy ich zdaniem dany artykuł lub informacja są prawdziwe. Grupa badana miała natomiast zweryfikować prawdziwość wiadomości, korzystając z wyszukiwarki internetowej (SOTEN – searching online to evaluate news, s. 1–4).

Jak wskazują sami autorzy badania, intuicja podpowiada, że zweryfikowanie newsów w internecie powinno dostarczyć bardziej wiarygodnych danych (s. 1). Oznaczałoby to, że osoby, które poszukiwały informacji na temat fake newsa w wyszukiwarce, częściej od grupy kontrolnej rozpoznawałyby, że informacja wprowadzała w błąd. Niestety – okazało się, że jest odwrotnie.

Tak alarmujące dane skłaniają do wielu pytań. Przede wszystkim: dlaczego próba weryfikacji informacji miałaby kończyć się dla użytkownika jeszcze większą porażką niż samodzielna, subiektywna ocena?

Wielu badanych trafiało na strony niskiej jakości, które zwiększały ich wiarę w prawdziwość fake newsów

Dokładne prześledzenie danych cyfrowych, w tym ścieżek wyszukiwania osób z grupy badanej, dostarczyło odpowiedzi na powyższe pytania. Okazało się, że strony niskiej jakości mają często większą szansę na wysokie pozycjonowanie w wyszukiwarce (s. 3).

W efekcie użytkownik widzi kilka, kilkanaście wyników, które utwierdzają go w tym samym przekonaniu. Mimo że w rzeczywistości wyniki te prezentują tę samą treść. Takie działanie zostało określone w publikacji jako „zanieczyszczanie” wyszukiwarki (s. 3).

Użytkownicy chcieli zweryfikować informacje, a trafiali do króliczej nory

Nie tylko sama działalność stron o niskiej jakości informacji oraz źródeł ma wpływ na subiektywną percepcję wiarygodności. Jak wykazały badania opublikowane w „Nature”, duże znaczenie ma też sposób, w jaki użytkownicy korzystali z wyszukiwarki podczas swoich prób weryfikacyjnych (s. 6).

Autorzy publikacji z „Nature” ustalili, że niektórzy użytkownicy, chcąc zweryfikować prawdziwość danego newsa, po prostu klikali w link do niego i czytali zawartość (s. 3, 6). Będąc na stronie danego artykułu, klikali w podane w nim kolejne łącza. W ten sposób wpadali do „króliczej nory”: próżni danych, pustki danych – data void (s. 3, 6).

Niski poziom alfabetyzmu cyfrowego to większe ryzyko trafienia na strony słabej jakości

Pewne zmienne charakteryzujące uczestników badania korelowały z ryzykiem uznawania fałszywych informacji za prawdziwe. Autorzy publikacji wskazali, że najważniejszą z nich była tzw. alfabetyzacja cyfrowa, nazywana również piśmiennością lub alfabetyzmem cyfrowym, z ang. digital literacy (s. 1–2, 8–9). Jest to szeroko pojęta umiejętność korzystania z technologii cyfrowych, rozeznanie cyfrowe.

Osoby, które miały niski poziom cyfrowej alfabetyzacji, częściej wpisywały w wyszukiwarkę dokładną treść nagłówków, a także stosowały słownictwo typowe dla dezinformacji (np. „szpryce” zamiast „szczepionki”). Jak wykazali uczeni, właśnie te techniki korelowały ze zwracaniem im przez wyszukiwarki wyników wprowadzających w błąd (s. 1–2, 8–9).

Kiedy własny „przegląd dowodów” prowadzi użytkownika na manowce

W kontekście dokonywania przez użytkowników „własnego przeglądu dowodów” autorzy publikacji z „Nature” powołują się (s. 9) na przykład QAnon – ruchu, którego centralne tezy BBC Verify charakteryzuje w następujący sposób:

Jedna z konkluzji zawartych w omawianej publikacji z „Nature” brzmi natomiast:

Jak przerwać błędne koło dezinformacji? Trzeba naukowo testować różne rozwiązania

Jakie jest rozwiązanie problemów wskazanych przez autorów publikacji? Niestety, nie ma tutaj prostych odpowiedzi i łatwej recepty na sukces. Uczeni uważają (s. 1, 8–9) jednak, że należy położyć nacisk przynajmniej na dwa rodzaje działań. Pierwszy to wspieranie rozwoju kompetencji cyfrowych i cyfrowej alfabetyzacji, szczególnie w kontekście weryfikowania informacji i wiarygodności źródeł (s. 1, 8–9).

Drugi rodzaj rekomendowanych działań to inwestycje, których powinny – zdaniem badaczy – dokonywać same wyszukiwarki czy zarządzające nimi firmy (s. 1, 8–9). Przykładowe rozwiązanie uznane przez autorów pracy za obiecujące i warte przetestowania (s. 9) to system powiadomień w wyszukiwarce Google, aktywujący się, gdy dla danego zapytania nie znaleziono żadnego źródła informacji ocenianego jako wiarygodne.