Po ataku Hamasu 7 października 2023 roku Izrael kontynuuje naloty w Strefie Gazy, zapowiada również inwazję naziemną. W naszej analizie przedstawiamy najważniejsze informacje o tym terenie potrzebne do nakreślenia kontekstu wojny: zarys historyczny, polityczny oraz społeczny.

1. Skąd się wzięła Strefa Gazy?

W 1947 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) postanowiła zrealizować plan wycofania się z ziem Brytyjczyków, mających zwierzchnictwo nad tzw. mandatem brytyjskim. W jego miejsce powstać miały – według jednej z propozycji – dwa niezależne państwa, arabskie i żydowskie, przy czym Jerozolima miała zostać pod specjalnym nadzorem międzynarodowym. Rezolucję tę poprzedziła imigracja (tzw. alije) Żydów do Palestyny zamieszkanej w większości przez muzułmanów. Spowodowana ona była prześladowaniami, rozwojem ruchu syjonistycznego i w końcu Holokaustem. Nie była to pierwsza propozycja czy próba powołania państwa żydowskiego, wcześniejsze dotyczyły m.in. terenów współczesnej Kenii czy Stanów Zjednoczonych).

Mandat brytyjski wygasał 15 maja 1948 roku, ale już wcześniej dochodziło do wielu  starć pomiędzy Żydami a Arabami. Dzień przed tą datą Izrael ogłosił niepodległość, czego następstwem był atak pięciu armii: egipskiej, irackiej, transjordańskiej, libańskiej i syryjskiej. Wtedy siły egipskie wkroczyły na terytorium Gazy i przejęły tam władzę (później, w traktacie pokojowym z 1949 roku ustalono granice Strefy Gazy, a Izrael zwiększył swoje tereny do 77 proc. byłego mandatu). 

2. Strefa Gazy w procesie pokojowym

Po 1967 roku Izrael wybudował osady w Strefie Gazy. W 1987 roku rozpoczęła się I intifada jako palestyński wyraz protestu przeciwko okupacji. Postulowano również poprawę warunków życia. W trakcie jej trwania, 15 listopada 1988 roku, ogłoszono Deklarację Niepodległości. 

Intifada zakończyła się w 1993 roku wraz z rozpoczęciem procesu pokojowego i podpisaniem pierwszych Porozumień z Oslo pomiędzy przedstawicielami rządu izraelskiego oraz Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP). Wydarzenia te zapoczątkowały serię podobnych ustaleń w latach 1993–1999 w trakcie których utworzono Autonomię Palestyńską. W ramach Porozumień Kairskich Izrael wycofał się z m.in. z miasta Gaza i przekazał władzę Palestyńczykom.

Oprócz tego Porozumienia z Oslo (1993 i 1995) zakładały m.in.:

• natychmiastowe przekazanie Palestyńczykom władzy w sprawach: edukacji, zdrowia, opieki społecznej;
• przekazanie władzy w kwestii podatków i turystyki, 
• rozpoczęcie pięcioletniego okresu przejściowego dla samorządu palestyńskiego;
• powstanie policji palestyńskiej;
• przeprowadzenie demokratycznych wyborów;
• rozmowy na temat przejścia między Zachodnim Brzegiem a Strefą Gazy;
• negocjacje w kwestii spraw nierozstrzygniętych (np. granic, statusu Jerozolimy czy uchodźców palestyńskich, osad izraelskich).

Proces pokojowy miał swoich przeciwników. W 1995 roku żydowski ekstremista zabił izraelskiego premiera Icchaka Rabina. Po nim stanowisko to zajął krytyk porozumień z Oslo, Benjamin Netanjahu. Po stronie palestyńskiej od samego początku Hamas nie zgadzał się na żadne negocjacje zakładające oddanie terytoriów: krytykował działania OWP i częściej niż wcześniej przeprowadzał akcje z udziałem zamachowców-samobójców. Obie strony naruszały postanowienia Porozumień. Proces pokojowy został przerwany w 2000 roku przez wybuch II intifady, która trwała pięć lat. 

W 2005 roku Izrael zlikwidował swoje osady w Strefie Gazy i wycofał stamtąd armię. Niektórzy przywódcy Hamasu sygnalizowali wtedy poparcie dla rozwiązania dwupaństwowego (nie jest to już aktualne stanowisko). Po wyborach w 2006 roku, w których Hamas uzyskał większość głosów do Palestyńskiej Rady Legislacyjnej, doszło do rozłamu w rządzie Autonomii Palestyńskiej. Na Zachodnim Brzegu największe wpływy miała partia Fatah, Strefę Gazy kontrolował Hamas.

3. Hamas

Hamas (akronim od Muzułmański Ruch Oporu) to fundamentalistyczne ugrupowanie polityczno-militarne uznawane np. przez Unię Europejską za organizację terrorystyczną. De facto to Hamas rządzi w Strefie Gazy od 2007 roku, ale miał swoje siedziby również poza jej granicami (np. do dzisiaj ma biuro w Katarze). Powstał w 1987 roku z inicjatywy członków Bractwa Muzułmańskiego działającego w Strefie Gazy oraz frakcji religijnych OWP. W swoim statucie Hamas zadeklarował prowadzenie świętej wojny przeciwko Izraelowi i odebranie terytoriów Palestyny jako obowiązek palestyńskich muzułmanów.

To pierwsza różnica pomiędzy Hamasem jako siłą polityczną a np. partią Fatah stojącą na czele OWP, która działa na Zachodnim Brzegu w ramach rządu Autonomii Palestyńskiej (AP). W 1988 roku OWP uznało prawo Izraela do istnienia, co pokazuje wyraźną różnicę poglądów tych dwóch ugrupowań. Rozbieżność ta rzutowała na podejście Hamasu do procesu pokojowego w latach 90. oraz do późniejszej działalności Fatahu czy władz Autonomii Palestyńskiej. 

Drugą różnicą między nimi jest to, że o ile Fatah dąży do utworzenia palestyńskiego państwa świeckiego, o tyle Hamas (wraz z działającym w Strefie Gazy Palestyńskim Islamskim Dżihadem) chce, aby Palestyna była państwem islamskim. Są wspierani przez Iran: dla przykładu w przeprowadzonym niedawno dla BBC wywiadzie rzecznik Hamasu powiedział, że kraj ten pomógł Hamasowi przygotować atak na Izrael.

4. Kto mieszka w Strefie Gazy?

To jeden z najgęściej zaludnionych kawałków świata. Według Agencji Narodów Zjednoczonych dla Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie (UNRWA) teren 363 km2 zamieszkuje ok. 2,1 mln ludzi, z czego prawie 1,5 mln to zarejestrowani uchodźcy. W wyniku wojny w 1948 roku i masowego przesiedlenia Palestyńczyków (nazywanego “Nakba”, czyli „katastrofa”) trafiło tam ich ponad 700 tys. Ponad połowa ludności to nastolatkowie i dzieci.

Przejęcie władzy administracyjnej przez Hamas w 2007 roku oraz nałożenie przez Izrael blokady na Strefę Gazy doprowadziło do pogorszenia sytuacji na tym terenie (wskazuje na to m.in. Mariusz Borkowski z Collegium Civitas w Raporcie o stanie świata, czas nagrania: 13:40). Region boryka się w wysokim bezrobociem i problemami z dostawami wody oraz energii elektrycznej: mieszkańcy pracują na roli przy uprawie owoców cytrusowych, a kiedy jest to możliwe, również w pracach dorywczych w Izraelu. Jak podaje encyklopedia Britannica, chodzi o 10 proc. ludności, przy czym możliwe jest to wyłącznie w momencie, kiedy granice nie są zamknięte przez Izrael.

5. Granica

„Izrael, z pomocą Egiptu, zamienił Gazę w więzienie na świeżym powietrzu” – powiedział Omar Shakir, dyrektor Human Rights Watch ds. Izraela i Palestyny. Gaza graniczy z Izraelem (przejście graniczne Erez dla osób i Kerem Szalom wyłącznie dla towarów, w tym towarów z Egiptu) i od południa z Egiptem (jedno przejście graniczne w Rafah, na którym ruch jest ograniczony od 2013 roku po zamachu stanu i zmianie władzy w Egipcie). 

W Strefie Gazy funkcjonuje przemyt, do którego wykorzystywana jest sieć tuneli. Przedstawiciele Hamasu twierdzą, że ma ona długość 500 kilometrów. Niektóre tunele poprowadzono przez granicę z Egiptem (który zniszczył wiele z nich) oraz na tereny Izraela. Przemyca się tędy broń, ale i towary, których brakuje w enklawie. Tunele wykorzystywane są przez Hamas czy inne organizacje również w czasie wojny. To m.in. ze względu na nie w przypadku inwazji Izrael nie zawsze decyduje się na atak naziemny na Strefę Gazy.

Jak w 2019 roku na swojej stronie napisało UNRWA:

6. Jak wygląda sytuacja mieszkańców Strefy Gazy?

Sytuacja palestyńskich cywilów pogorszyła się po 7 października 2023 roku. Tego dnia Hamas przeprowadził atak na teren Izraela, a liczbę ofiar szacuje się na ok. 1,4 tys. Dodatkowo uprowadzono przynajmniej 212 osób. Rząd izraelski przeprowadził intensywne naloty, w wyniku których na ten moment (26 października 2023 roku) zabito ponad 5 tys. Palestyńczyków.

Izrael ogłosił oblężenie Gazy, które w praktyce oznaczało odcięcie dostaw wody, elektryczności, żywności i paliwa. Warto zaznaczyć, że eksperci z ONZ uznają, że oblężenie enklawy trwa od 16 lat. Przejście graniczne z Egiptem w Rafah zostało zamknięte po nalotach Izraela. 12 października 2023 roku prezydent Egiptu Abd al-Fattah as-Sisi zwrócił się do Palestyńczyków, aby „pozostali niezachwiani na swojej ziemi”. Niedawno przejście otwarto, aby przepuścić część ciężarówek z konwojem pomocowym.

Tymczasem Benjamin Netanjahu zapowiedział wejście naziemne do Strefy Gazy i apelował do ludności cywilnej, aby ewakuowała się na południe – chodzi o ponad milion osób. Podobne nakazy wystosowano już wcześniej. Marek Matusiak z Ośrodka Studiów Wschodnich w Raporcie o stanie świata stwierdził, że podobna relokacja na tak zaludnionym i małym terenie jest niewykonalna (czas nagrania: 5:10). Stwierdził też, że ratowanie ludności cywilnej dla Hamasu nie jest priorytetem, a pierwszeństwo ma prowadzenie walki zbrojnej z Izraelem (czas nagrania: 8:20). Media donoszą o kolejnych ofiarach starć na Zachodnim Brzegu, gdzie wojna może eskalować.