W poniedziałek, 8 lipca 2024 roku, na stronie wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów opublikowany został projekt ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich wraz z projektem ustawy wprowadzającej nowe rozwiązanie prawne. Przyjęcie projektów przez Radę Ministrów planowane jest na IV kwartał 2024 roku (1, 2).

Wśród planowanych rozwiązań wymieniono m.in. regulację zasad zawierania i ustania związku partnerskiego. Poinformowano, że zgodnie z założeniami, rejestrowany związek partnerski mogą zawrzeć dwie pełnoletnie osoby będące stanu wolnego, niezależnie od płci. Projekty zawierają m.in. regulacje dotyczące wspólnego majątku oraz regulacje nowelizujące przepisy w zakresie uprawnień w obszarze opieki zdrowotnej, dziedziczenia czy podatków (1, 2).

W przedstawionym projekcie zaznaczono także, że ze względu na wpływ rejestracji związku na stan cywilny, zapewnienia o braku przeszkód do jego zawarcia składa się przed urzędnikiem stanu cywilnego. Według projektu to w urzędzie stanu cywilnego ocenia się zdolność do zawarcia związku i wpisuje się go do rejestru.

Odmienna wizja koalicjantów. Urząd cywilny czy notariusz?

Zanim rząd ostatecznie opublikował założenia projektów ustaw, pomiędzy ugrupowaniami koalicyjnym toczyła się dyskusja dotyczącą zakresu praw, jakie zostaną przyznane związkom partnerskim. Kością niezgody była m.in. kwestia przysosobienia, które ostatecznie nie znalazło się w projekcie rządowym.

PSL nie dopuszczało także możliwości, aby zawarcie związku partnerskiego odbywało się w urzędzie stanu cywilnego. Takie stanowisko zajął prezes partii i wicepremier – Władysław Kosiniak-Kamysz. W wywiadzie udzielonym w Polsacie polityk stwierdził, że związki partnerskie powinny być zawierane u notariusza. Dodał, że tak wyglądał model ich wprowadzania w wielu krajach europejskich [czas nagrania: 13:41]. 

Ostatecznie projekt rządowy przewiduje, że zawarcie związku partnerskiego będzie się odbywać się urzędzie stanu cywilnego, choć jak przyznaje ministra ds. równości, Katarzyna Kotula, kwestią sporną dla PSL pozostaje ewentualna ceremonia w urzędzie. Premier Tusk natomiast zapowiedział głosowanie za związkami partnerskimi jako projektem rządowym, chociaż przyznał, że nie udało mu się wszystkich do tego przekonać. 

Jak wygląda formalizacja związków jednopłciowych w Europie?

Związki jednopłciowe regulowane są w europejskich państwach w różnej formie. Zawieranie związków partnerskich jest możliwe w ponad 20 krajach, jednak  nie we wszystkich rejestracja przebiega w taki sam sposób. Może się ona odbywać w urzędzie stanu cywilnego, tak jak w Czechach (art. 2). W niektórych państwach, np. w Czarnogórze, taki związek rejestruje się w jednostce samorządu terytorialnego (art. 12). 

W niektórych państwach zawieranie związków partnerskich jest możliwe jedynie dla par jednopłciowych. Przykładem są Włochy (art. 1. ust. 1). W innych formuła ta dostępna jest także dla osób będących w związkach heteroseksualnych czy dla członków jednej rodziny, którym w taki sposób umożliwia się wspólne opodatkowanie. Jest tak np. w Monako (art. 1262). Związki partnerskie mają także różne skutki prawne. W niektórych krajach umożliwiają powstanie wspólnoty majątkowej i wspólne opodatkowanie, w innych – np. adopcję dzieci czy przyjęcie wspólnego nazwiska.

Wyróżnić można także państwa, w których zawieranie związków partnerskich nie jest możliwe po tym, jak zastąpiono je prawem do zawierania małżeństw przez pary jednopłciowe. Taka sytuacja miała miejsce np. w Słowenii.

Pacs – francuska obywatelska umowa solidarności

Francja jest jednym z państw, w których związki partnerskie mogą być zawierane u notariusza, jednak takie rozwiązanie przyjęto dopiero z czasem.

Związki zwane pacte civil de solidarité (pacs, z fr. obywatelska umowa solidarności) wprowadzono w życie w 1999 roku. Legalizują one związki nieformalne między dwojgiem ludzi bez względu na ich płeć. Zawarta umowa określa m.in. zasady dotyczące wspólnych deklaracji majątkowych (art. 4) czy dziedziczenia (art. 9). 

Pierwotnie związki te zawierano poprzez złożenie oświadczenia w sekretariacie sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania. Umowę trzeba było dostarczyć do urzędu stanu cywilnego, gdzie wpisywana była do rejestru (art. 515-3). W 2011 roku wprowadzono alternatywny sposób zawarcia związku partnerskiego – podpisanie aktu notarialnego. Nowe przepisy zobowiązywały notariusza do zarejestrowania sporządzonej umowy i dopełnienia formalności (art. 515-3).

Od listopada 2017 roku taką umowę zawrzeć można poprzez złożenie oświadczenia przed urzędnikiem stanu cywilnego (wcześniej tę funkcję sprawował sekretariat sądu rejonowego) lub w drodze aktu notarialnego zgodnie z poprzednimi regulacjami (art. 515-3). Zadanie rejestracji umów pacs przekazano urzędnikom stanu cywilnego w ustawie nr 2016-1547 z 18 listopada 2016 roku. 

Warto także zaznaczyć, że od 2013 roku możliwe jest we Francji zawieranie małżeństw przez pary jednopłciowe.

Umowy solidarności cywilnej w Monako

Umowy solidarności cywilnej wprowadzono w 2020 roku także na terenie Księstwa Monako. W uzasadnieniu projektu ustawy przeczytać można, że celem wprowadzenia umów było lepsze uwzględnienie sytuacji osób, które zdecydowały się na wspólny plan życia bez zawarcia związku małżeńskiego. Sytuacja ta dotyczy zarówno osób żyjących w związku partnerskim, jak i członków tej samej rodziny. 

Umowa ta jest zawierana w formie oświadczenia składanego wspólnie i osobiście przed notariuszem (art. 1266). Uprawnia ona m.in. do dziedziczenia majątku (art. 24) czy pobierania należytych świadczeń oraz zasiłków (art. 59).

W ustawie podkreślono, że umowy solidarności cywilnej nie mogą mieć na celu lub wywoływać skutków sprzecznych z porządkiem publicznym, dobrymi obyczajami lub zasadami dotyczącymi władzy rodzicielskiej, opieki lub dziedziczenia (art. 1655). 

Związki partnerskie na Łotwie

Także na Łotwie związki partnerskie rejestrowane są u notariusza. W listopadzie 2023 roku tamtejszy parlament przyjął nowelizację ustawy notarialnej, legalizującą związki partnerskie osób tej samej płci, które od tej pory mają być zawierana u notariusza poprzez złożenie oświadczenia o ścisłym związku osobistym, prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, a także wzajemnym wsparciu (art. 1).

Prezydent Republiki Łotewskiej odroczył jednak podpisanie ustawy na okres dwóch miesięcy, na co pozwala mu art. 72 konstytucji. Takie działanie umożliwia poddanie ustawy pod referendum narodowe, jeżeli zażąda tego nie mniej niż jedna dziesiąta wyborców (art. 72). W tym przypadku nie zebrano jednak wystarczającej liczby podpisów, w związku z czym do referendum nie doszło.

Nowelizacja ustawy weszła w życie 1 lipca 2024 roku. Już chwilę po północy swój związek zarejestrowała pierwsza para – zawarto tym samym pierwszy legalny związek jednopłciowy w historii Łotwy. Uprawnienia przysługujące osobom w takich związkach są opisane w poszczególnych ustawach, w których przewidziano m.in. szereg ulg i zwolnień podatkowych czy prawo do otrzymania informacji o leczeniu partnera (1, 2).

Estońska umowa o wspólnym pożyciu

Umowa o wspólnym pożyciu obowiązuje w Estonii od początku 2016 roku. Zawarta może zostać przez dwie pełnoletnie osoby tej samej płci, z których co najmniej jedna zamieszkuje w Estonii (par. 1). Umowa ta zawierana jest w formie notarialnej, przy jednoczesnej obecności obu osób. Zadaniem notariusza jest także sprawdzenie przesłanek i przeszkód do zawarcia takiej umowy (par. 3)

Zarejestrowani partnerzy zobowiązują się do wzajemnego wsparcia i utrzymywania (par. 7). Umożliwiono im (w określonych przypadkach) przysposobienie dziecka (par. 15), mają również prawo do wyboru stosunków majątkowych (par. 16), np. do ustanowienia wspólnego majątku (par. 25).

Spółka cywilna i związki partnerskie na Węgrzech

W 2007 roku węgierski parlament przyjął ustawę o rejestrowanych związkach partnerskich, która umożliwiła osobom dorosłym zawieranie ich bez względu na płeć (art. 1). To prawo nie weszło jednak w życie. W orzeczeniu Węgierski Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy te stawiają w niekorzystnej sytuacji związki małżeńskie. Oceniono, że taki byłby efekt przyznania rejestrowanym związkom heteroseksualnym praw stawiających je na równi z małżeństwem (s. 26), które jest objęte szczególną ochroną w węgierskiej konstytucji (art. L).

Kolejny raz podobne regulacje prawne parlament uchwalił w 2009 roku. Przyjęta wówczas ustawa o zarejestrowanych związkach partnerskich zezwoliła jedynie pełnoletnim osobom tej samej płci na zawieranie takich związków. W ramach procedury rejestracji związku niezbędne jest złożenie przez parę wspólnego oświadczenia przed urzędnikiem stanu cywilnego (art. 1).

Również w węgierskim kodeksie cywilnym widnieją zapisy pozwalające na regulowanie podstawowych stosunków majątkowych i osobistych zgodnie z zasadami pomocniczości i równości. Wprowadzono w ten sposób definicję spółki cywilnej, która jest formą regulacji związku między dwoma niespokrewnionymi ze sobą osobami żyjącymi razem we wspólnym gospodarstwie domowym i powiązanymi emocjonalnie (art. 6:514). 

Taka spółka nie jest równa związkowi małżeńskiemu czy rejestrowanemu związkowi partnerskiemu. Możliwe jest w jej ramach m.in. uregulowanie stosunków majątkowych. Wymaga to jednak sporządzenia umowy w formie aktu notarialnego (art. 6:515).

Grecka umowa o współistnieniu

W Grecji prawo umożliwiające rejestrację partnerstwa cywilnego przez dwie dorosłe osoby niezależnie od ich płci obowiązuje od 2016 roku. Umowa regulująca taki związek sporządzana jest za pomocą aktu notarialnego. Jest ona ważna od momentu przedłożenia odpisu sporządzonego dokumentu w urzędzie stanu cywilnego (art. 1).

Partnerzy mogą m.in. za zgodą drugiej osoby używać nowego nazwiska (art. 4). W stosunkach osobistych stron umowy stosuje się przepisy o stosunkach małżonków, chyba że w ustawie stwierdzono inaczej (art. 5). 

Prawo w hiszpańskich wspólnotach autonomicznych

Odmiennie wyglądają rozwiązania przyjęte w Hiszpanii, podzielonej na samorządne wspólnoty autonomiczne, które samodzielnie zarządzają swoimi prawami (art. 137). W związku z tym od końca lat 90. możliwość zawierania związków partnerskich była wprowadzana przez poszczególne jednostki samorządu terytorialnego, natomiast od 2005 roku możliwe jest także zawieranie małżeństw przez osoby tej samej płci.

Jak podkreślano w preambułach części aktów prawnych umożliwiających zawieranie związków partnerskich, art. 9 ust. 2 oraz art. 14 hiszpańskiej konstytucji stanowią, że władza publiczna jest zobowiązana do zapewnienia warunków niezbędnych do tego, aby każda jednostka korzystała z pełni wolności i równości (1, 2, 3).

Regulacje przyjęte przez poszczególne wspólnoty różnią się niektórymi zapisami, także tymi, które dotyczą sposobów zawierania związków partnerskich. W części regionów, np. w Andaluzji, aby zarejestrować związek, należy udać się z niezbędnymi dokumentami do właściwego organu administracji publicznej (art. 5). 

W niektórych wspólnotach autonomicznych zostały natomiast utworzone rejestry administracyjne związków, które określane są mianem stałych lub domowych. Za pośrednictwem tych rejestrów dokonuje się zawarcia związku, np. w regionie Kastylia-La Mancha (art. 2) czy w Madrycie (art. 1). 

Zdarza się, że w ramach takiej procedury nie jest możliwe stwierdzenie czy związek jest stabilny, np. gdy para nie posiada potomstwa lub mieszka ze sobą krócej niż rok. Wówczas wymagane jest przedstawienie poświadczenia chęci utworzenia pary w formie dokumentu publicznego. Takie procedury zastosuje się np. w Kantabrii (art. 4).

W części wspólnot autonomicznych związek partnerski może zostać zawarty poprzez wyrażenie takiej chęci w dokumencie publicznym, jakim jest m.in. akt notarialny (art. 317). Mimo to zarejestrowanie dokumentu we wspomnianym rejestrze nadal jest obowiązkowe. Jest to forma zawarcia związku stosowana np. na Wyspach Kanaryjskich (art. 6), w regionie Murcji (art. 4), Walencji (art. 3) czy Estremadury (art. 2 ust. 2).

Podsumowanie

W części państw europejskich notariusz ma swój udział w procesie rejestrowania związków partnerskich, jednak jego rola i sposób wykorzystania aktu notarialnego do rejestracji tych związków bywają bardzo różne w zależności od przyjętego w danym kraju modelu. 

We Francji związek partnerski można zawrzeć w urzędzie stanu cywilnego lub u notariusza, który wówczas odpowiedzialny jest za dopełnienie formalności i publikację umowy. 

W niektórych przypadkach, np. na Łotwie czy w Estonii, umowa związku partnerskiego jest rejestrowana u notariusza. W innych, jak w Grecji, zawiera się ją za pomocą aktu notarialnego, który następnie trzeba złożyć w urzędzie stanu cywilnego. 

Szczególnym przypadkiem jest Hiszpania, gdzie procedury regulowane są regionalnie. W niektórych wspólnotach autonomicznych związek partnerski można zawrzeć poprzez wyrażenie takiej chęci np. w akcie notarialnym. Następnie konieczne jest jego zarejestrowanie.