Nie da się nie dostrzec, że zainteresowanie tematyką teorii spiskowych wzrosło gwałtownie na przestrzeni ostatnich lat, a jak wskazują dane z Google Trends, do prawdziwego „boomu” doszło podczas pandemii koronawirusa SARS-CoV-2. W odpowiedzi na rosnące zainteresowanie teoriami spiskowymi, jak i wzrostem ich popularności w kontekście wiary, Komisja Europejska przygotowała krótki poradnik, jak rozpoznać teorie spiskowe.

Dużą popularność w sieci zyskała teoria spiskowa na temat powstania pojęcia teorii spiskowej, która głosi, że CIA wymyśliła lub spopularyzowała (istnieją dwie wersje) ten termin w celu zdyskredytowania politycznych przeciwników. W ostatnim czasie wielu użytkowników dzieliło się tą wiadomością zarówno w polskojęzycznym, jak i anglojęzycznym Internecie. Pojawiły się też artykuły na portalach Pressmania.pl oraz Odkrywamyzakryte.com, które na swój sposób modyfikowały historię terminu, a treści te nierzadko przedostawały się do mediów społecznościowych.

10 czerwca na profilu facebookowym Killuminati 2 pojawił się post z tekstem na grafice, która głosi, że: „Czy wiedziałeś, że… Określenie »teoretyk spiskowy « był inwektywą spopularyzowaną przez CIA, aby powstrzymać krytycznych myślicieli przed zadawaniem pytań na temat zabójstwa J.K. Kennedy`ego? W notatce zatytułowanej »przeciwdziałanie krytyce raportu Warrena « CIA postanowiła wykorzystać termin »teoretyk spiskowy « przeciwko każdemu, kto kwestionuje tajne działania i programy rządu”. Podobne grafiki krążyły już wcześniej za granicą. 

Źródło: www.facebook.com

Teoria spiskowa na temat pojęcia „teoria spiskowa” jest częstym argumentem zwolenników teorii spiskowych, którzy poprzez ową historię próbują uargumentować to, że ich teoria „ma sens”, a pozostałe osoby próbują ją po prostu wyśmiać poprzez zamykanie jej w określonych ramach. W przestrzeni internetowej zauważyć można, że często nie dotyczy to przypuszczalnie „możliwych” teorii spiskowych, lecz tych, które w ogóle nie odpowiadają faktom, czego przykładem jest, chociażby strona Odkrywamyzakryte.com i profil Killuminati, gdzie od dłuższego czasu publikowane są teorie spiskowe oparte na fałszywych informacjach. Problem tkwi w tym, że prawdziwych spisków nie wykrywa się na drodze formułowania teorii spiskowych, lecz na drodze śledztw, które prowadzą kompetentne do tych zadań osoby. 

Historia terminu teorii spiskowej. Kiedy pojęcie weszło do powszechnego użytku?

Cambridge Dictionary głosi, że teoria spiskowa jest przekonaniem, iż wydarzenia lub poszczególne sytuacje są wynikiem tajnego planu stworzonego przez wpływowych ludzi. Teorie spiskowe to termin, którego używano powszechnie już od XVII wieku. W przeszłości często używano go w stosunku do wrogów zewnętrznych państwa czy wywrotowców, którzy według uznania formułującego teorię spiskową zagrażali przyjętemu porządkowi. Obecnie termin ten rodzi wiele komplikacji, gdyż teorie spiskowe nie są zjawiskiem łatwym do zdefiniowania.

Google Books wskazuje, że pojęcie „teoria spiskowa” pojawia się w literaturze już w 1880 roku, a w latach 50. XX wieku zyskało wyraźnie na popularności. Analizą tego pojęcia zajmował się już Karl Popper w  książce „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” wydanej w 1945 roku. Dopiero pod koniec lat 50. XX wieku teorie spiskowe zaczęły nabierać pejoratywnych konotacji, przez co zaczęto potępiać je za zbytnie upraszczanie rzeczywistości.

Historia powstania teorii spiskowej o… teorii spiskowej. Gdzie leży prawda?

W marcu 2020 roku na łamach The Conversation opublikowano tekst „There’s a conspiracy theory that the CIA invented the term ‘conspiracy theory’ – here’s why” autorstwa prof. Michaela Buttera – badacza amerykańskiej literatury i historii kultury. Profesor przyjrzał się w nim teorii spiskowej na temat powstania terminu „teoria spiskowa”. Pierwsza z wersji tej teorii spiskowej głosi, że CIA stworzyła pojęcie od postaw, druga zaś – tłumaczy, że pojęcie zyskało pejoratywne znaczenie pod naciskiem agencji.

Pierwsza wersja tej teorii spiskowej jest prosta do obalenia. Jak wspominaliśmy, pojęcie „teoria spiskowa” było obecne w przestrzeni publicznej, jak i w literaturze naukowej na długo przed zabójstwem J. F. Kennedy’ego w 1963 roku. Natomiast druga wersja tej teorii znalazła sprzymierzeńca w osobie Lance DeHaven-Smitha, amerykańskiego politologa, który propagował ją w swojej książce „Conspiracy Theory in America”, opublikowanej przez renomowaną prasę uniwersytecką.

Bez względu na te różnice w postrzeganiu skali działania CIA zwolenników obu wersji łączy upatrywanie źródła teorii w oficjalnym dokumencie CIA o tytule: Concerning Criticism of the Warren Report. Został on opublikowany na wniosek „The New York Times” w 1976 roku. Dokument jest odpowiedzią na pojawienie się licznej grupy osób nieuznających wyników oficjalnego śledztwa w sprawie morderstwa Kennedy’ego. Przedstawione są w nim argumenty pomocne w konfrontowaniu się z osobami kwestionującymi wyniki śledztwa. Prezentowane są błędy logiczne alternatywnych wersji, podkreśla się, że nikt nie wybrałby kogoś tak niestabilnego jak Oswald do bycia pionkiem w większej układance. Było to bezpośrednie odniesienie się do teorii osób, które nie zgadzały się z twierdzeniem, że zabójca prezydenta USA działał sam. 

Źródło: www.jfklancer.com

Prof. Michael Butter zauważa, że w samym dokumencie nie znajduje się zdanie, które wskazywałoby, że kluczowym narzędziem walki z krytyką wyników śledztwa będzie korzystanie z terminu „teoria spiskowa”. Nie jest ono nigdzie zdefiniowane, do tego używane jest dość swobodnie w treści dokumentu, co może wskazywać na to, że było to pojęcie powszechnie używane do opisu alternatywnych wersji zdarzeń. Nie pojawia się też nigdzie zalecenie, by inne koncepcje morderstwa Kennedy’ego określać mianem „teorii spiskowych”.

Podsumowanie

Twierdzenie, że CIA wykreowała termin „teoria spiskowa” jako pojęcie wyśmiewające i znieważające alternatywne koncepcje wyjaśniające jakieś wydarzenie w odpowiedzi na krytykę wyników śledztwa w sprawie morderstwa J.F. Kennedy’ego, nie ma potwierdzenia w dokumencie, na który powołują się zwolennicy tej teorii. Termin ten powstał znacznie wcześniej, niż sugerują to jej zwolennicy, a publikacja dokumentu nie świadczy, że zmiana postrzegania terminu zaszła pod wpływem działań CIA.

Historia przyjęta w fałszywych przekazach nie może legitymizować teorii spiskowych. Warto pamiętać, że decyzje podejmowane na drodze niepewnych przesłanek, którymi posługują się teorie spiskowe, mogą być katastrofalne w skutkach, gdyż doprowadzają do polaryzowania społeczeństwa i wzrostu ekstremizmów. Teorie spiskowe są jak przysłowiowa historia z sąsiadem, którego na chybił trafił posądzono o kradzież grabi. Być może jakimś cudem zgadniemy, ale co jeżeli sąsiadowi oberwie się niesłusznie? Wykrywaniem prawdziwych spisków powinny zajmować się kompetentne do tego osoby, w tym dziennikarze śledczy czy organy ścigania, a nie portale upowszechniające nieprawdziwe informacje, które wykorzystują teorie spiskowe do zdobywania zasięgów lub szerzenia dezinformacji.