FAKE NEWS W PIGUŁCE

„Polacy! W roku 1687 byliśmy 14 najbogatszym państwem na świecie!”. Tak brzmi początek popularnego wpisu na Twitterze, przedstawiającego historyczne dane dotyczące rzekomej pozycji Polski w rankingu gospodarek. Z tweetu dowiemy się także, że nie ma co szukać w tym zestawieniu Niemiec i Rosji, ponieważ: „Wzbogacili się dopiero na rozkradaniu Polski przy rozbiorach!”.

Wpis okazał się na tyle popularny, że pojawił się także na Facebooku. Jednak zarówno eksperci, jak i pasjonaci historii zwracają uwagę na braki w danych, a także na niewłaściwe wykorzystanie współczynników mierzących poziom gospodarczy.

Fot. Twitter.com

Brak Niemiec i Rosji, czyli o problemach związanych z wykresem

Jak przekonuje autor tweeta, brak Niemiec i Rosji na wykresie jest spowodowana tym, że oba państwa rzekomo wzbogaciły się dopiero kosztem Rzeczpospolitej Obojga Narodów (RON). Jest to nieprawda.

Na wykresie kilka miejsc nad Rzeczpospolitą Obojga Narodów (RON) znajduje się „Holy Roman Empire”. W tłumaczeniu jest to Święte Cesarstwo Rzymskie, które – jak podaje Encyklopedia PWN – było potocznym określeniem Rzeszy Niemieckiej. Nazwa kraju związana była z tytułem cesarza, przyjmowanym przez władcę. Stwierdzenie, że na wykresie nie ma Niemiec, jest zatem błędne.

Fot. Twitter.com

Na podstawie wykresu nie da się wywnioskować, czy bogactwo carskiej Rosji wynikało z rozbiorów Polski. Jak się okazuje, w nagraniu – z którego wzięto wykres – Rosja nie pojawia się ani razu. Może to mieć związek z niedociągnięciami metodologicznymi.

Specjaliści krytykują wykres

„Obliczanie historycznego PKB dla epok przedprzemysłowych jest zajęciem, które należy brać cum grano salis (z odrobiną sceptycyzmu – przyp. Demagog)” – mówi prof. Michał Kopczyński, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Ekspert zwraca uwagę na źródło danych, które stanowiły podstawę do stworzenia wykresu. Pochodzą one z Maddison Project, czyli z projektu stworzonego przez Angusa Maddisona, historyka i ekonomistę. Dużą część swojej pracy poświęcił on na policzenie PKB dla jak największej liczby krajów od 1 do 2000 roku. Po jego śmierci w 2010 roku projekt jest kontynuowany przez jego współpracowników, którzy na bieżąco uzupełniają zebrane dane historyczne.

Zdaniem prof. Kopczyńskiego rzetelność statystyk zebranych przez Maddisona oraz kontynuatorów jego pracy ma swoje ograniczenia:

Rzeczywiście ostatnia aktualizacja danych zebranych przez Maddisona nie wyszczególnia roku 1687, wyróżnionego w tweecie. Nowe opracowanie z 2020 roku zawiera już te dane (w zakładce Excel dostępny jest plik do pobrania), jednak są one niepełne dla wszystkich państw. Brak wśród nich np. statystyk PKB per capita dla Rosji z okresu podanego w tweecie. Jak mówi prof. Kopczyński, zgodnie z dostępnymi statystykami powinna być ona „jakoś obok Rzeczpospolitej”.

Wątpliwości wzbudza także sama próba obliczania poziomu gospodarczego państw przy wykorzystaniu takich wskaźników ekonomicznych jak te użyte w filmie. Jak powiedział Paweł Pietrowcew, współprowadzący fanpage Rzeczpospolita Obojga Narodów, nie da się w prosty sposób przełożyć sytuacji sprzed wieków na współczesne modele:

Jak inaczej mierzyć historyczny standard życia?

PKB na głowę nie jest idealnym narzędziem do mierzenia  warunków bytowych społeczeństwa w przeszłości. Jak powiedział prof. Kopczyński w podcaście „Prześwietlenie. Inne historie Polski”: „[…] samo PKB na głowę niewiele nam mówi i to nawet więcej nam mówi o współczesności, dla historii jest właściwie trudne do zastosowania” (czas nagrania 20:03).

Zamiast PKB szukają alternatywnych sposobów na obliczanie poziomu życia w dawnych latach. Pomocne mogą okazać się np. płace w miastach (czas nagrania 20:20). Zdaniem historyka znane są wynagrodzenia dla mieszkańców miast, a także ich koszty utrzymania. Gdy naukowcy podzielą zarobki przez koszty, otrzymają tzw. płace realne, które można porównać do danych z zagranicy. 

Pomocne mogą być również czynniki biologiczne, takie jak wysokość ciała (czas nagrania 12:38). Prof. Kopczyński zwraca uwagę, że rozwój biologiczny zależy m.in. od czynników środowiskowych, takich jak dostęp do wyżywienia czy częstotliwość zachorowań. To powoduje, że niektóre społeczeństwa w różnych okresach były wyższe albo niższe.