Strona główna Analizy Decyduj świadomie #2: Czym jest samorząd powiatu?

Decyduj świadomie #2: Czym jest samorząd powiatu?

Powiat jest jednostką podziału terytorialnego Polski, która z zasady obejmuje kilka gmin. Umożliwia to realizowanie zadań na większą skalę niż gminna. Wyjaśniamy, kto tworzy samorząd powiatu, jakie są jego zadania i skąd czerpie środki na realizację swoich celów.

wrzucanie karty do urny, w tle godło i barwy Polski

fot. Shutterstock / Modyfikacje: Demagog

Decyduj świadomie #2: Czym jest samorząd powiatu?

Powiat jest jednostką podziału terytorialnego Polski, która z zasady obejmuje kilka gmin. Umożliwia to realizowanie zadań na większą skalę niż gminna. Wyjaśniamy, kto tworzy samorząd powiatu, jakie są jego zadania i skąd czerpie środki na realizację swoich celów.

Do wyborów samorządowych został ponad miesiąc. Zależy nam, by każda osoba, która weźmie udział w tych wyborach, była świadoma, o czym tak naprawdę decyduje.

W pierwszym artykule z cyklu „Decyduj świadomie” przybliżyliśmy najważniejsze informacje dotyczące podstawowej jednostki samorządu terytorialnego, jaką jest gmina. Teraz czas na informacje o samorządzie powiatowym.

Czym jest powiat?

Jak już wyjaśnialiśmy, według art. 1 ustawy o podziale terytorialnym państwa Polska jest podzielona na gminy, powiaty i województwa. Gmina to najmniejsza jednostka podziału. Powiat z zasady łączy kilka gmin.

Jak czytamy w ustawie o samorządzie powiatowym, podczas ustalania granic powiatu dąży się do tego, by gminy wchodzące w jego skład tworzyły jednorodne i spójne terytorium. Chodzi tu układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe (art. 3 ust. 3).

To, że w skład powiatu wchodzi kilka gmin, nie oznacza, że powiat jest od nich ważniejszy lub że nimi rządzi. Każda jednostka samorządu terytorialnego ma swoje własne władze i odrębne zadania.

Czym jest miasto na prawach powiatu?

Zanim przejdziemy do omówienia władz i zadań, warto wyjaśnić, że również niektóre miasta mają prawa przysługujące powiatom. Jak czytamy w art. 91 wspomnianej ustawy, prawa powiatu przysługują miastom, które dzień przed wprowadzeniem obecnego podziału terytorialnego państwa (31.12.1998) liczyły więcej niż 100 tys. mieszkańców lub były siedzibami wojewodów. Takie prawa nadawano też przy podziale kraju innym miastom.

Wśród miast na prawach powiatu znajdziemy m.in.:

Według danych z 1 stycznia 2024 roku w Polsce znajduje się 314 powiatów i 66 miast na prawach powiatu. Najwięcej, bo aż 19 takich miast, znajduje się w województwie śląskim.

Organy powiatu

Art. 8 ustawy o samorządzie powiatowym mówi, że do organów powiatu należy rada powiatu oraz zarząd powiatu. 

Rada powiatu jest organem stanowiącym i kontrolnym (art. 9 ust. 1). Zgodnie z art. 12 do jej zadań należy uchwalanie różnych przepisów (np. statutu powiatu, budżetu) i programów (np. zapobiegania przestępczości, przeciwdziałania bezrobociu). 

Jak stanowi z kolei art. 26 ustawy, zarząd powiatu jest organem wykonawczym. W jego skład wchodzi starosta (jako przewodniczący), wicestarosta i pozostali członkowie (od 1 do 3). Można powiedzieć, że zarząd jest na poziomie powiatu odpowiednikiem gminnego wójta. W odróżnieniu jednak od wójta wybiera go organ prawodawczy (rada powiatu), a nie mieszkańcy (art. 27). Dodatkowo jest to organ wieloosobowy, a nie jednoosobowy.

W przypadku miast na prawach powiatu funkcje tych organów sprawuje rada miasta i prezydent (art. 92 ust. 1).

Jakie zadania realizują powiaty?

W art. 4 ustawy o samorządzie powiatowym wymieniono szereg zadań, które wykonuje powiat. Jak czytamy, należą do nich zadania publiczne o charakterze ponadgminnym.

Niektóre kategorie zadań wskazane dla gminy powtarzają się na poziomie powiatu. Różnica polega na skali przedsięwzięć. Weźmy kilka przykładów: 

  • edukacja publiczna – gmina może zajmować się szkołami podstawowymi, a powiaty liceami;
  • ochrona zdrowia – gmina może prowadzić ośrodek zdrowia, a powiat szpital;
  • transport zbiorowy – gmina może łączyć poszczególne osiedla, a powiat – gminy.

Powiaty mają też swoje specyficzne zadania, których nie wykonują gminy. Na poziomie powiatów funkcjonują np. urzędy pracyrzecznicy konsumentów.

Tak jak gminy powiaty wykonują również zadania zlecone przez rząd (art. 20). Zalicza się do nich prowadzenie domów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. To także organizacja programów integracji dla uchodźców w centrach pomocy rodzinie.

Skąd powiaty czerpią środki finansowe?

Powiatowe źródła dochodów zostały opisane w ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. W art. 5 wymieniono takie źródła jak wpływy z opłat, dochody z majątku czy dochody z kar i grzywien.

Podobnie jak w przypadku gmin powiaty otrzymują część wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) płaconych przez osoby zamieszkałe na terenie danego powiatu. Z tego tytułu mogą liczyć na 10,25 proc. (art. 5 ust. 2).

Powiatom przysługuje również część podatku od osób prawnych (CIT). Mogą one liczyć na 1,4 proc. tego podatku od podatników, których siedziba znajduje się na obszarze danego powiatu (art. 5 ust. 3). Tak jak w przypadku gmin powiaty również mogą liczyć na subwencje (art. 7) oraz dotacje z budżetu państwa (art. 8).

Finanse powiatu na przykładzie

Tym razem przyjrzymy się dochodom budżetowym, przeglądając raport o stanie powiatu wołomińskiego w 2022 roku. 

Wynika z niego, że wpływy z tytułu podatków PIT i CIT stanowiły nieco ponad 1/3 budżetu powiatu i liczyły ok. 111 mln zł (s. 13). 

Dotacje i subwencje stanowiły ponad połowę budżetu. To m.in. ponad 40 mln zł z programów i rezerw rządowych i około 11 mln zł z dotacji unijnych (s. 14). Dochody własne powiatu to jedynie 11 proc. całkowitej kwoty dochodów (s. 13).

O czym przeczytasz w kolejnej części cyklu?

Jeśli chcesz wiedzieć o samorządzie powiatu jeszcze więcej, zapoznaj się ze źródłami, które podlinkowaliśmy wyżej. Śledź też kolejne części naszego cyklu.

W kolejnym artykule z cyklu „Decyduj świadomie” odpowiemy m.in. na następujące pytania:

  • Czy województwem rządzi wojewoda?
  • Co może wybudować samorząd województwa?
  • Jak dużymi środkami dysponuje województwo?

Nadchodząca odsłona cyklu będzie ostatnią, która dotyczy władz, zadań i źródeł finansowania samorządów. Pozostałe artykuły skupią się już bezpośrednio na zbliżających się wyborach samorządowych.

Zapraszamy po kolejne dawki wiedzy we wtorki i czwartki!

*Jeśli znajdziesz błąd, zaznacz go i wciśnij Ctrl + Enter

Pomóż nam sprawdzać, czy politycy mówią prawdę.

Nie moglibyśmy kontrolować polityków, gdyby nie Twoje wsparcie.

Wpłać

Dowiedz się, jak radzić sobie z dezinformacją w sieci

Poznaj przydatne narzędzia na naszej platformie edukacyjnej

Sprawdź!