Ten tekst jest częścią serii poświęconej faktoidom, czyli anegdotkom, które lubimy przekazywać, zwłaszcza w charakterze „naukowych” ciekawostek. Raz powielone, stają się prawie nieśmiertelne. Dlaczego? Ponieważ mają fantastyczny potencjał społeczny: miło jest rzucić w towarzystwie jakąś mądrą, intrygującą tezą.

Dziś sprawdzimy, ile prawdy kryje się w popularnej historii o żabie, która przeoczyła odpowiedni moment i ugotowała się żywcem w stopniowo podgrzewanej wodzie.

Opowieść o żabie w garnku jest popularna, ale nieprawdziwa

Czy słyszeliście o tym, że żaba włożona do wrzącej wody natychmiast z niej wyskoczy, ale jeżeli zostanie umieszczona w wodzie ciepłej, stopniowo podgrzewanej, pozostanie w niej, aż się ugotuje i zginie? Jeśli tak, to nie jesteście jedyni. To dość popularna historia, często używana jako metafora (np. 1, 2, 3, 4).

Dr Nick Obradovich z Massachusetts Institute of Technology (MIT) i dr Frances C. Moore z University of California na łamach „The Washington Post” piszą:

Anatomia, fizjologia i makabryczne eksperymenty

Jak widać, już na tym etapie pojawił się spojler. Nieprawdą jest, że stopniowo podgrzewane zwierzę „zagapi się” i pozostanie w gotującej się wodzie aż do śmierci (1, 2, 3, 4). Zaraz wyjaśnimy dlaczego. Ale zanim to zrobimy, zastanówmy się, skąd w ogóle wziął się pomysł na taką opowieść o żabie we wrzątku?

Jednym z najbardziej znanych przykładów są doświadczenia prowadzone przez Iwana Pawłowa. Ten uczony wykonywał różne eksperymenty, ale zasłynął przede wszystkim z eksperymentów przeprowadzanych na psach (reakcja na jedzenie i bodziec warunkowy w postaci dzwonka).

Doświadczenia z żabą w kąpieli

Mniej więcej w tym czasie, gdy Pawłow starał się zgłębić tajniki działania układu pokarmowego, inni badacze analizowali układ nerwowy (s. 2-12). Byli nimi m.in. Friedrich Goltz oraz Julius Steiner. Obaj badali fizjologię żab, w tym działanie ich układu nerwowego (s. 3).

Wnioski z eksperymentów prowadzonych m.in. przez Goltza i Steinera (s. 3) znajdziemy w wydanej w 1890 roku przez „The British Medical Journal” publikacji pt. „The Croonian Lectures on Cerebral Localisation” (s. 5):

Żaba z prawidłowym układem nerwowym wyskakuje z gorącej wody

W opisanych powyżej eksperymentach nie pojawiała się sytuacja, w której żaba dałaby się ugotować żywcem tylko dlatego, że temperatura wody, w której przebywała, była podnoszona stopniowo, a nie nagle (s. 3).

Ówcześni badacze analizowali jednak nie tylko pracę prawidłowo zbudowanego układu nerwowego. Oceniali również, jak funkcjonuje ciało zwierzęcia, gdy pozbawi się je części lub całości mózgu (s. 23–24). Robili to, by analizować reakcje organizmu i na tej podstawie zrozumieć np. za co odpowiadała usunięta część układu nerwowego.

Mit o żabie zapadł w pamięć

Współcześnie może się wydawać oczywiste, że żaba pozbawiona mózgu nie opuści naczynia z gorącą wodą. Ale kiedyś nie było to wcale takie jasne (s. 23-24). Obwodowe receptory termiczne znajdują się w skórze, a duża część odruchów (np. odruch kolanowy) jest zależna od rdzenia kręgowego, a nie od mózgu. Dlatego pewne reakcje mogą być zachowane nawet u zwierząt pozbawionych tego organu.

Wyskakiwanie z gorącej wody nie okazało się jednak reakcją niezależną od mózgu (s. 3).

W 2006 roku w filmie dokumentalnym „Niewygodna prawda” powiedział on (s. 23-24): „Jeśli żaba wskoczy do garnka z wrzącą wodą, wyskoczy od razu, ponieważ wyczuje niebezpieczeństwo. Ale ta sama żaba, jeśli wskoczy do garnka z letnią wodą, która jest powoli doprowadzana do wrzenia, po prostu tam będzie siedzieć i się nie ruszy”. 

Trafna metafora i trwały faktoid

Gore posłużył się żabą jako metaforą. Za jej pomocą pokazał, że stopniowe zmiany (np. klimatyczne) nie wywołują sprawnej reakcji, choć powinny (s. 23-24).

Z tego powodu wielu badaczy apelujących o wdrożenie szybkich działań na rzecz klimatu wciąż chętnie używa żabiej metafory (np. 1, 2, 3), zastrzegając jednocześnie, że prawdziwe reakcje płaza przebiegałyby inaczej.

To sprawia, że historia o żabie i wrzątku jest jednym z najlepszych kandydatów na długotrwały faktoid. Powielany nie tylko przez opinię społeczną, ale też przez środowisko naukowe, mit o żabie ma się całkiem nieźle.