Kontrola NIK objęła Ministerstwo Edukacji i Nauki (dawniej Ministerstwo Edukacji Narodowej) oraz 20 szkół publicznych. Dodatkowo na zlecenie NIK kuratorzy oświaty skontrolowali kolejnych 86 placówek. Ponadto w badaniu kwestionariuszowym wzięło udział ponad 5 tys. dyrektorów szkół i prawie 25,5 tys. nauczycieli.

Czas pracy nauczycieli

W 2019 roku, po reformie edukacji, w publicznych placówkach prowadzonych przez samorządy terytorialne zatrudnionych było 321 tys. nauczycieli. Najliczniejszą grupę wiekową stanowiły osoby w wieku 46-55 lat (38 proc.). Jak wykazała kontrola, 46 proc. dyrektorów miało trudności ze znalezieniem odpowiednich osób na stanowisko nauczyciela. Braki kadrowe dotyczyły najczęściej nauczycieli fizyki (33 proc.) i matematyki (32 proc.).

Źródło: NIK

Ponad 73 proc. nauczycieli miało przydzielone nadgodziny, a 11 proc. pracowało w dwóch szkołach jednocześnie. Tylko jedna dziesiąta nauczycieli pracowała dokładnie 18 godzin zajęciowych w tygodniu (czyli tyle, ile wynosi pensum), a 12 proc. pracowało jeszcze krócej. Aż trzy czwarte (76 proc.) nauczycieli pracowało dłużej niż 18 godzin.

Maksymalna liczba nadgodzin tygodniowo za zgodą nauczyciela może wynieść 9. W czterech z 20 skontrolowanych szkół przekroczono ten limit. Kontrola ostatecznie jednak wykazała, że poziom zatrudnienia nauczycieli okazał się, z nielicznymi wyjątkami, wystarczający do realizacji zadań szkół. Nadmierne obciążenie nauczycieli obowiązkami może jednak negatywnie wpływać na poziom nauczania.

Źródło: NIK

Nauczyciele wiele czasu spędzają również na pracy poza salami lekcyjnymi. Poza pensum, 82 proc. nauczycieli wskazało, że resztę czasu poświęca na przygotowanie do lekcji, a 68 proc. na sprawdzanie prac uczniowskich. Dodatkowo znalazły się również takie zadania jak prowadzenie dokumentacji szkolnej, rozmowy z rodzicami i uczniami oraz doskonalenie zawodowe.

Na pytanie, jakie czynniki mogą usprawnić nauczanie w przypadku stacjonarnego modelu nauczania, aż 77 proc. nauczycieli uważa, że poziom ich pracy wzrósłby, gdyby podniesiono prestiż zawodu nauczycielskiego. Ponad 40 proc. badanych uważa, że pomocne byłoby zwiększenie autonomii pracy nauczycieli (45 proc.), z  kolei 41 proc. chciałoby ulepszenia wyposażenia sal lekcyjnych.

Co ciekawe, połowa zbadanych nauczycieli wskazała, że w wywiązywaniu się z obowiązków przeszkadza im zróżnicowany poziom wiedzy uczniów. Ważne czynniki to również zbyt duża liczba uczniów w klasach (46 proc.) oraz nadmierna sprawozdawczość wpływająca na zmniejszenie czasu na nauczanie (42 proc.).

Realizacja zadań przez szkoły

W 12 z 20 skontrolowanych szkół liczba zrealizowanych obowiązkowych zajęć edukacyjnych była niższa niż zaplanowana w ramowych planach nauczania. Dyrektorzy tłumaczyli to przede wszystkim strajkiem nauczycieli z 2019 roku, pandemią COVID-19 oraz wycieczkami szkolnymi. Jednak mimo mniejszej liczby zajęć jedynie w dwóch skontrolowanych szkołach nauczyciele nie zrealizowali podstawy programowej. 

Gorzej wygląda sytuacja z zajęciami pozalekcyjnymi. W ciągu dwóch lat – od 2016 do 2018 roku – w polskich szkołach zlikwidowano 65 tys. kół zainteresowań (z ponad 275 tys. do ok. 210 tys.). Występowało również duże zróżnicowanie w sprawie finansowania dodatkowych zajęć: 56 proc. nauczycieli, którzy brali udział w badaniu, zadeklarowało, że w badanym okresie nie dostali oni wynagrodzenia za prowadzenie kół zainteresowań, a 34 proc. za zajęcia psychologiczno-pedagogiczne (np. dydaktyczno-wyrównawcze).

Tylko w 4 na 20 szkół przeprowadzono zewnętrzne kontrole dotyczące warunków lokalowych i organizacji zajęć pozalekcyjnych. 1 września 2019 roku wprowadzono zmiany prawne, które wpłynęły na organizację zajęć pozalekcyjnych, ale nie wiadomo, jakie przyniosły skutki. W roku szkolnym 2019/2020 minister edukacji nie dysponował pełnymi danymi na temat tych zajęć, nie zlecił także analiz czy badań na ich temat.

Warunki w miejscu pracy

Kontrola NIK objęła również warunki lokalowe prowadzenia zajęć. W 9 na 20 szkół dyrektorzy nie zapewnili nauczycielom właściwych warunków i wyposażenia miejsca pracy, nie przestrzegali także przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny. W 15 szkołach kontrolowanych przez NIK nauczyciele nie mieli stałego dostępu do pracowni przedmiotowych lub pracowni takich nie zorganizowano. W efekcie lekcje z poszczególnych przedmiotów nie zawsze odbywały się w specjalnie do tego przeznaczonych i wyposażonych salach.

Skutkiem zbyt małej w stosunku do potrzeb liczby sal było organizowanie nauki na zmiany i przekształcanie pomieszczeń w piwnicach czy korytarzy na tymczasowe sale lekcyjne, które przez to były ubożej wyposażone. Jednak w niemalże wszystkich skontrolowanych przez kuratorów oświaty placówkach (84 z 86) zarówno liczba, jak i wyposażenie sal lekcyjnych pozwalały na realizację podstawy programowej, a także przyjętych programów nauczania w wersji stacjonarnej i zdalnej.

Na braki w wyposażeniu sal lekcyjnych uwagę w ankietach zwrócili również sami nauczyciele. Wymieniali oni przede wszystkim konieczność korzystania z własnych przedmiotów i artykułów biurowych (z powodu ich braku w miejscu pracy) oraz przestarzałe pomoce dydaktyczne lub ich brak.

Źródło: NIK

Kuratorzy wskazali uchybienia w 12 na 86 kontrolowanych placówek pod kątem zapewnienia higieny i bezpieczeństwa sanitarnego uczniów. Kupowano np. drabinki i ławeczki gimnastyczne bez odpowiednich atestów lub certyfikatów, nie zapewniono uczniom miejsc do pozostawiania w szkole podręczników i przyborów szkolnych, a także nierównomiernie obciążano ich zajęciami w poszczególne dni tygodnia.

Inne nieprawidłowości dotyczyły m.in. oznaczenia dróg ewakuacyjnych, oświetlenia na terenie szkoły i urządzeń sanitarno-higienicznych.

Wnioski i zalecenia

NIK przedstawiła wnioski i zalecenia dla rządzących i dla dyrektorów szkół. Według kontrolerów:

• Należy przede wszystkim dokończyć prace nad aktualizacją przyjętych rozwiązań w zakresie standardów organizacyjnych i statusu socjoekonomicznego nauczyciela. 
• Minister edukacji i nauki powinien podjąć działania legislacyjne w celu określenia, ze względu na dobro procesu dydaktyczno-wychowawczego, sposobu organizacji zajęć pozalekcyjnych, w szczególności rozwijających zainteresowania ucznia, w tym w zakresie przysługującego za nie nauczycielom wynagrodzenia. 
• Należy dokonać całościowej analizy prawidłowości i adekwatności organizacji zajęć pozalekcyjnych oraz podjąć działania na rzecz ich lepszego wykorzystania przez szkoły.
• Dyrektorzy szkół powinni podjąć, we współpracy z organem prowadzącym, działania na rzecz stworzenia warunków organizacyjnych sprzyjających realizacji zadań przez nauczycieli, także z uwzględnieniem konieczności realizacji zadań przez nauczycieli w formie zdalnej, poprzez m.in. prawidłową organizację pracy, doposażenie stanowisk pracy oraz zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy.
• Samorządy terytorialne prowadzące szkoły powinny zapewnić dyrektorom szkół wsparcie, w szczególności finansowe, w stworzeniu warunków organizacyjnych sprzyjających realizacji zadań przez nauczycieli.

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.