Program „Za życiem”

W 2016 roku Sejm odrzucił obywatelski projekt ustawy mający na celu całkowity zakaz przerywania ciąży w Polsce. Jednocześnie władza zapowiedziała wówczas wprowadzenie mechanizmów wspierających osoby niepełnosprawne oraz ich rodziny. Miało to zachęcić osoby rozważające aborcję z powodu trwałego uszkodzenia płodu do nieprzerywania ciąży.

Aborcja z uwagi na ciężkie uszkodzenie lub nieuleczalną chorobę płodu stanowiła dominującą część zabiegów (95-98 proc.) wykonanych w Polsce w latach 2013–2019. Pod koniec 2016 roku rząd przyjął program „Za życiem” mający wspierać osoby rodzące niepełnosprawne dzieci oraz ich rodziny. Program ten stał się niezwykle istotny w październiku 2020 roku, kiedy to Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgodność z Konstytucją przepisu pozwalającego na usunięcie ciąży w przypadku stwierdzenia trwałego uszkodzenia lub nieuleczalnej choroby płodu.

Według oceny NIK program „Za życiem” jest największym i najbardziej kompleksowym planem udzielenia wsparcia osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom. Zaproponowane wsparcie zakłada współpracę placówek ochrony zdrowia, samorządów, jednostek organizacyjnych wspierających rodziny, urzędów pracy oraz wielu innych. Projekt „Za życiem” składa się z 31 działań podzielonych na 6 kategorii (priorytetów): 

• wsparcie dla kobiet w ciąży i ich rodzin,
• wczesne wspomaganie rozwoju dziecka i jego rodziny (skierowany do ciężko chorych dzieci),
• usługi wspierające i rehabilitacyjne,
• wsparcie mieszkaniowe rodzin z osobami niepełnosprawnymi,
• koordynacja, poradnictwo, informacja,
• pozostałe instrumenty wsparcia.

Na jakie nieprawidłowości wskazano?

Jednym z głównych problemów programu był brak przeprowadzenia konsultacji społecznych. W dalszej kolejności wskazywano na brak zdiagnozowania barier i trudności w realizacji projektu, brak możliwych działań mających na celu eliminację tych trudności, a także brak utworzenia bazy danych potencjalnych beneficjentów programu.

Powyżej wymienione niedopatrzenia spowodowały, że 20 listopada 2020 roku zarządzeniem premiera powstał międzyresortowy zespół mający na celu zaproponowanie zmian w programie „Za życiem”. Celem powołania zespołu jest pokonanie trudności we wdrażaniu programu, zdiagnozowanie problemu niskiego zainteresowania niektórymi rozwiązaniami oraz wysokiego zainteresowania rozwiązaniami, które nie znalazły się w programie. W celu analizy rzetelności i prawidłowości podejmowanych decyzji dotyczących wprowadzania programu w życie oraz jego funkcjonowania NIK podjęło decyzję o kontroli jego działania w latach 2017–2020.

Kontrola Najwyższej Izby Kontroli wykazała nieprawidłowości w pracy ministra pracy, rodziny i polityki społecznej w zakresie analizy i funkcjonowania programu. Odnotowano brak kompletnych sprawozdań oraz dokumentów pozwalających na pełną ocenę przeprowadzanych działań w ramach programu, do czego było zobowiązane podległe mu ministerstwo. 

Ze strony resortu pracy nie wpłynęła również inicjatywa zmian umożliwiających osiągnięcie zapisanych celów. Jednym z niewypełnionych celów, na które wskazuje NIK, jest niski odsetek zatrudnienia asystentów rodziny, spowodowany zmianami wprowadzanymi przez ministerstwo. 

Problem stanowi także poziom wyszkolenia personelu w zakresie nowych obowiązków – w połowie 2020 roku, po 4 latach od rozpoczęcia realizacji programu, poziom ten wynosił zaledwie 15 proc.

Poza tym NIK wskazuje, że Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej nie gromadziło danych na temat pracy wykonywanej przez asystentów rodzin, choć było do tego organizacyjnie przygotowane. Stwierdzono także niski poziom zainteresowania pomocą ze strony asystentów, ponieważ proponowane przez nich wsparcie nie różniło się od wsparcia udzielanego rodzinom z dziećmi, u których nie stwierdzono niepełnosprawności. 

Powodem tego może być ograniczenie finansowania na ten cel, ponieważ – jak zauważają eksperci NIK – wysokość środków finansowych przekazanych na ten cel jednostkom samorządu terytorialnego (JST) w latach 2017–2020 istotnie różnił się od środków finansowych zapisanych w programie „Za życiem”. Z deklarowanych w programie 280 mln zł zagwarantowano jedynie finansowanie w wysokości 174,5 mln zł, co wiązało się z przerzuceniem na samorządy części kosztów związanych z realizacją działań na rzecz rodziny.

NIK wskazał także na niewypełnienie przez Ministerstwo Zdrowia istotnej części obowiązków, wynikających z braku prowadzonego monitoringu realizacji działań programu. Jednym ze skutków niewypełnienia przez ministerstwo obowiązków było niskie wykorzystanie środków przeznaczonych na koordynację opieki neonatologiczno-pediatrycznej (wykorzystano jedynie 4 proc. środków) oraz na utworzenie ośrodków koordynacyjno-rehabilitacyjno-opiekuńczych (wykorzystano tylko 7 proc. przeznaczonych na ten cel środków). 

Wprowadzone rozwiązania prawne nie poprawiły znacząco opieki nad kobietami w ciąży ze szczególnym uwzględnieniem ciąży powikłanej, ponieważ tych wybranych świadczeń nie zrealizowano aż w 6 województwach. Świadczeniodawcy wskazywali wiele barier uniemożliwiających im realizację świadczeń, a główne trudności miały dotyczyć finansowania, organizacji pracy oraz licznych przypadków prowadzenia takich ciąż w prywatnych ośrodkach opieki zdrowotnej. Ponadto w 4 województwach nie istniała możliwość skorzystania w ramach programu z opieki paliatywnej i hospicyjnej, co wynikało w głównej mierze z braków kadrowych.

W ocenie NIK w niewystarczającym stopniu zrealizowano także cele realizacji rozwoju sieci Domów Matki z Dzieckiem (DMD). Z zapisanych w programie 40 domów (w 2016 roku funkcjonowało ich w Polsce 22) utworzono jedynie 7 nowych. Powoduje to, że nadal istnieją województwa, w których nie ma lub jest tylko jeden Dom Matki z Dzieckiem. 

Kolejnym niezrealizowanym celem jest umożliwienie kontynuowania nauki uczennicom w ciąży dzięki zapewnieniu miejsc zamieszkania i opieki nad dzieckiem. Z 219 przygotowanych miejsc w skali kraju skorzystało jedynie 17 kobiet. 

W przypadku wielu z zaplanowanych działań nie rozpoczęto nawet ich realizacji. Przykładem jest zabezpieczenie mieszkaniowe osób niepełnosprawnych. Działanie to miało na celu zwiększenie dostępności mieszkań oraz poprawę warunków mieszkaniowych m.in. rodzin wychowujących dzieci niepełnosprawne, a także zwiększenie dostępności mieszkań chronionych dla rodzin z dzieckiem posiadającym stosowne zaświadczenie. 

Działanie w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej” realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.