Na początek warto wprowadzić rozróżnienie, które będzie istotne przy interpretacji omawianych statystyk. Potocznie, gdy mamy na myśli osobę młodą, to używamy zamiennie takich określeń jak: „osoba małoletnia”, „nieletni”, „młodociany” lub „młodzież”, jednak w polskim prawie nie jest to taka prosta sprawa. 

„Osoba małoletnia” w świetle prawa

W prawie cywilnym, jak stanowi art. 10 Kodeksu Cywilnego, za osobę małoletnią uznaje się taką, która nie ukończyła 18. roku życia. W wyjątkowym przypadku osoba w wieku 16 lat po zawarciu małżeństwa i za zgodą sądu uzyskuje pełnoletność. 

Małoletni mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15). Osoby jeszcze młodsze, czyli poniżej 13. roku życia, nie ponoszą odpowiedzialności za wyrządzoną krzywdę (art. 426).

A kim jest „nieletni” i „młodociany”? To już bardziej skomplikowane

To właśnie o nieletnich wspominają dostępne dane statystyczne publikowane przez polską Policję, GUS oraz Ministerstwo Sprawiedliwości. A kim oni są?  W świetle prawa karnego – według ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich – nieletni to osoba, która:

• nie ukończyła 18. roku życia, w zakresie postępowania dotyczącego zapobiegania i zwalczania demoralizacji (art. 1 § 1 pkt 1),
• ukończyła 13 lat, ale nie ukończyła 17 lat, w zakresie postępowania o dopuszczenie się czynu karalnego (art. 1 § 1 pkt 2),
• nie ukończyła 21 lat, w przypadku osób, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze (art. 1 § 1 pkt 3).

W polskim prawie mówi się również o osobach „młodocianych”. Zgodnie z art. 115 par. 10 Kodeksu karnego, młodociany to sprawca przestępstwa, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji: 24 lat. 

O młodocianych przeczytamy też w Kodeksie pracy. To osoby, które ukończyły 15 lat, ale nie mają jeszcze 18 lat (art. 190). Tę definicję stosuje się w przepisach dotyczących zatrudniania osób niepełnoletnich do pracy.

Co wiemy o nieletnich?

Tryb postępowania wobec nieletnich przed sądem wynika z ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Ich sprawami zajmuje się sąd rodzinny. Sąd prowadzi postępowanie i orzeka w dwóch sprawach dotyczących nieletnich – podejrzenia demoralizacji oraz popełnienia czynu karalnego. Z takim samym podziałem dane prezentowane są w publikacjach GUS.

Zgodnie z obowiązującą metodologią stwierdzenie popełnienia czynów karalnych przez nieletnich dokonywane jest w postępowaniu sądowym po przekazaniu przez policję akt do sądu rodzinnego. W przeszłości statystyki dotyczące przestępczości gromadziła Polska Policja, jednak od 2014 roku – zgodnie z rozporządzeniem – to Ministerstwo Sprawiedliwości przejęło zarówno funkcję gromadzenia danych o czynach karalnych osób nieletnich, jak i przekazywania statystyk do GUS.

Znamy dane liczbowe dotyczące policyjnych dochodzeń

Ostatnie statystyki policyjne na temat nieletnich dotyczą lat 1990–2013. Od tego czasu policja przestała publikować dane, ale nadal je zbiera. Na wniosek udostępniono nam aktualne dane z lat 2014–2022. Na poniższym wykresie przedstawiamy liczbę osób nieletnich, które były podejrzane o popełnienie przestępstwa. 

Przestępstwa nieletnich na przestrzeni lat

A w ilu przypadkach podejrzenie i dochodzenie zakończyło się stwierdzeniem przestępstwa? Statystyki dotyczące czynów karalnych poznasz na tym wykresie:

Najczęściej popełnianym czynem zabronionym w 2022 roku była kradzież z włamaniem (1,8 tys. przypadków), na drugim miejscu znalazło się spowodowanie uszczerbku na zdrowiu (955 przypadków). Znamy również liczbę wszystkich przestępstw stwierdzonych w tym okresie, więc możemy obliczyć jaki odsetek czynów popełniali nieletni. Dowiesz się tego z poniższej grafiki:

Zmiany za ostatnich rządów

Za rządów Prawa i Sprawiedliwości widoczna była tendencja spadkowa, zarówno pod względem stwierdzonych przestępstw, jak i odsetka nieletnich wśród przestępców.  Liczba czynów karalnych, w których sprawcą był nieletni, spadła z poziomu 28,7 tys. w 2015 roku do 18,4 tys. w 2022 roku (spadek o 35,7 proc.). Udział nieletnich w przestępczości spadł z poziomu ok. 3,5 proc. do odsetka 2,1 proc.

Z zebranych przez nas danych wynika, że jedynie na przełomie lat 2015 i 2016 oraz we wspomnianym popandemicznym okresie 2021–2022 liczba czynów karalnych oraz liczba podejrzanych wzrosła, jednak był to drobny wzrost.

Rośnie liczba spraw o demoralizację

Jak wspomnieliśmy, od 2014 roku to Główny Urząd Statystyczny publikuje informacje dotyczące przestępczości nieletnich. W statystykach GUS znajdziemy dane dotyczące spraw o demoralizację nieletnich, które wpłynęły do sądów rejonowych w sprawie podejrzenia o demoralizację lub popełnienie czynu karalnego. Poniżej prezentujemy statystyki z lat 2015–2022.

Korzystając z danych dostępnych w Roczniku statystycznym, możemy zobaczyć, jak często sądy nakładają na nieletnich środki wychowawcze, poprawcze lub lecznicze w związku z wejściem na ścieżkę przestępczą. Statystyki z ostatnich ponad 20 lat prezentujemy na poniższym wykresie.

Na podstawie dostępnych danych można stwierdzić, że w ostatnich latach sądy sięgają po to narzędzie częściej przy sprawach dotyczących demoralizacji niż w przypadku czynów karalnych.

Liczba spraw cywilnych wzrasta

W ostatnich latach mamy do czynienia z trendem wzrostowym pod względem liczby spraw cywilnych nieletnich, które wpłynęły do prokuratur rejonowych i okręgowych.

W latach 2021–2022 liczba spraw cywilnych nieletnich wzrosła o 3,3 tys. Na przestrzeni ostatnich siedmiu lat, czyli niemal całej kadencji PiS, prawie co roku odnotowywano wzrost liczby spraw cywilnych nieletnich. Od 2015 do 2022 roku liczba spraw, które wpłynęły do prokuratury wzrosła prawie o 9,1 tys.

Inne dane dotyczące przestępczości nieletnich

GUS zbiera jeszcze wiele innych danych odnoszących się do tematu przestępczości wśród nieletnich. Możemy poznać np. liczbę akt przekazanych przez policję w sprawach nieletnich do sądów rodzinnych, co prezentuje poniższy wykres.

Znane są też statystyki dotyczące wychowanków przebywających w zakładach poprawczych. W ostatnich latach odnotowano spadek w tym zakresie, co prezentujemy na poniższym wykresie.

Większość z nich to chłopcy. Przykładowo: w 2022 roku wśród 284 osób znalazło się 232 chłopców.

Trend spadkowy w liczbie nieletnich przebywających w zakładach poprawczych trwa już od kilkunastu lat. W 2010 roku w zakładach poprawczych przebywało jeszcze 1 219 nieletnich, co oznacza spadek o 76 proc. w stosunku do 2022 roku.