Instytut Wymiaru Sprawiedliwości (IWS) jest państwową jednostką badawczą, podległą Ministrowi Sprawiedliwości, z siedzibą w Warszawie. Powstał w 1990 roku z połączenia dwóch, działających uprzednio odrębnie, jednostek badawczych – Instytutu Badania Prawa Sądowego (IBPS) przy Ministerstwie Sprawiedliwości oraz Instytutu Problematyki Przestępczości (IPP) przy Prokuraturze Generalnej. Działalność Instytutu regulują obecnie przepisy ustawy o instytutach badawczych (por. art. 66 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych, Dz. U. nr 96, poz. 618 ze zm.) oraz Statut nadany przez Ministra Sprawiedliwości zarządzeniem z dnia 9 września 2016 roku.

Przedmiotem działalności Instytutu jest prowadzenie badań dotyczących tworzenia, stosowania, aksjologii i społecznego funkcjonowania prawa oraz zjawisk przestępczości i patologii społecznej, a także upowszechnianie wyników tych badań oraz edukacja prawna. W szczególności przedmiotem działalności Instytutu jest badanie: funkcjonowania instytucji prawnych w praktyce wymiaru sprawiedliwości; efektywności funkcjonowania organów ochrony prawnej; aksjologii prawa oraz etyki zawodów prawniczych; roli orzecznictwa sądowego i przesłanek jej realizacji; ustroju, organizacji i funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości, również na tle otoczenia społecznego; przyczyn i uwarunkowań naruszeń prawa; rozmiarów, struktur i dynamiki przestępczości oraz innych zjawisk i zachowań patologicznych; problematyki wykonywania kary oraz resocjalizacji przestępców; instytucji prawa polskiego w ich historycznym rozwoju, z uwzględnieniem badań interdyscyplinarnych oraz na tle porównawczym, w tym zgodności prawa polskiego z normami i standardami prawa międzynarodowego i europejskiego.

Przepisy w Niemczech

Z ustępu 2 tego artykułu wynika, że tej samej karze podlega każdy, kto dopuszcza się aktów seksualnych wobec innej osoby lub zleca ich wykonanie lub kto wyznacza tę osobę do wykonywania lub tolerowania czynności seksualnych na rzecz osoby trzeciej lub przez osobę trzecią, jeżeli:

• sprawca wykorzystuje fakt, że osoba ta nie jest w stanie sformułować lub wyrazić woli przeciwnej,
• sprawca wykorzystuje fakt, że osoba ta ma istotnie ograniczoną zdolność do formowania lub wyrażania woli ze względu na jej stan fizyczny lub psychiczny, chyba że sprawca upewnił się o zgodzie tej osoby,
• sprawca wykorzystuje element zaskoczenia,
• sprawca wykorzystuje sytuację, w której ofierze grozi dotkliwe zło w przypadku stawienia przez nią oporu,
• sprawca zmusił osobę do podjęcia lub tolerowania aktu seksualnego, grożąc jej dotkliwym złem.

Karalne jest również usiłowanie przestępstwa zgwałcenia. Ustępy odpowiednio 4, 5, 6, 7 oraz 8 przewidują kwalifikowane typy gwałtu w niemieckim prawie karnym:

• na okres nie krótszy niż rok pozbawienia wolności zostanie skazana osoba, jeżeli niezdolność do sformułowania lub wyrażenia woli wynika z choroby lub niepełnosprawności ofiary;
• na okres nie krótszy niż rok pozbawienia wolności zostanie skazany sprawca, jeżeli stosuje przemoc wobec ofiary, grozi ofierze zagrożeniem dla jej życia lub zdrowia oraz gdy wykorzystuje sytuację, w której bezbronna ofiara jest narażona na działanie sprawcy;
• w szczególnie poważnych przypadkach sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż dwa lata. Szczególnie ciężki przypadek ma miejsce wtedy, gdy sprawca odbył stosunek seksualny z ofiarą lub dokonał podobnych czynności seksualnych na ofierze, lub zlecił wykonanie tych czynności, które szczególnie poniżają ofiarę, zwłaszcza jeśli obejmują one penetrację ciała (zgwałcenie) lub gdy czyn został popełniony przez kilka osób;
• sprawca podlega karze pozbawienia wolności nie krótszej niż 3 lata, gdy posiada przy sobie broń lub niebezpieczne narzędzie, stwarza dla ofiary ryzyko poważnego uszczerbku na zdrowiu;
• sprawca podlega karze pozbawienia wolności nie krótszej niż 5 lat, gdy podczas czynu użył broni lub niebezpiecznego narzędzia, czyn stworzył dla ofiary zagrożenie śmiercią lub sprawca znęcał się nad ofiarą,
• ustawodawca jednak zaznaczył, że nawet w przypadku czynu kwalifikowanego, gdy jest on mniej poważny, kara za czyny z ust. 4 i 5 wynosi od 6 miesięcy do 10 lat, a z ust. 7 i 8 – od roku do 10 lat pozbawienia wolności.

Art. 178 określa, że gdy sprawca spowodował śmierć ofiary poprzez napaść i gwałt, podlega karze dożywocia lub nie krótszej niż 10 lat.

Obecne przepisy dotyczące gwałtu obowiązują od poprawek wprowadzonych 7 lipca 2016 roku po wydarzeniach na zabawie sylwestrowej w Kolonii w 2015 roku, po których wielu sprawców pozostało bezkarnych. Choć zmiany były przygotowywane wcześniej, to proces znacznie przyspieszył w 2016 roku. Przed wprowadzeniem zmian niemieckie sądy przyjmowały, że ze zgwałceniem mamy do czynienia jedynie wtedy, gdy ofiara się broniła, odpierała atak sprawcy zgwałcenia lub sama odpowiadała atakiem. Aktualnie funkcjonuje zasada, że dla wystąpienia gwałtu wystarczające jest odbycie przez sprawcę stosunku seksualnego z ofiarą w sytuacji, gdy mamy do czynienia z brakiem zgody po stronie ofiary. Zatem w prawie niemieckim głównym czynnikiem wskazującym na wystąpienie gwałtu jest odmowa ofiary – w myśl zasady „nie znaczy nie”. W niemieckim prawie – w odróżnieniu od polskiego – do wypełnienia znamion gwałtu nie jest konieczna przemoc, groźba jej użycia lub podstęp. Autorzy raportu zauważyli, że niemieckie prawo (podobnie jak polskie) przewiduje kwalifikowany typ gwałtu w postaci wykonania go wspólnie z inną osobą – w polskim prawie grożą za to min. 3 lata pozbawienia wolności, a w niemieckim 2. Podobieństwo występuje w przypadku znęcania się nad ofiarą – w polskim i niemieckim prawie grozi za to min. 5 lat więzienia. W polskim prawie nie wyróżniono posiadania broni, za który w Niemczech grożą min. 3 lata więzienia. Podobnie w prawie polskim nie wyróżnia się użycia broni podczas gwałtu, co zaznaczono w prawie niemieckim.

Regulacje prawne w Szwecji

Szwedzki ustawodawca rozróżnił wiele rodzajów przestępstw o charakterze seksualnym. Jest nie tylko gwałt, ale również gwałt wyższego stopnia czy gwałt z zaniedbaniem, co zostało odróżnione od napaści seksualnej, napaści seksualnej wyższego stopnia i napaści seksualnej z zaniedbaniem.

Zgodnie z art. 1 rozdziału 6 kodeksu karnego winnym zgwałcenia jest ten, kto obcuje płciowo lub dopuszcza się innej, porównywalnej do obcowania płciowego ze względu na wagę naruszenia czynności seksualnej, z osobą, która nie uczestniczy w takim akcie dobrowolnie (sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 6 lat). Zatem nie tylko gwałt, ale również inne czynności, które stanowią ingerencję w wolność seksualną drugiego człowieka są poddane karze.

Ustalając, czy udział był dobrowolny czy nie, szwedzki ustawodawca zwraca szczególną uwagę na wyrażenie dobrowolności udziału werbalnie, czynami lub w inny sposób. Uczestnictwo nie jest dobrowolne, jeżeli:

• jest skutkiem napaści, przemocy lub groźby jej użycia,
• sprawca w sposób niewłaściwy wykorzystuje osobę nieporadną ze względu na utratę przytomności, sen, strach, wpływ alkoholu lub narkotyków, chorobę, uszkodzenie ciała, zaburzenia psychiczne lub z innego powodu wynikającego z okoliczności,
• sprawca nakłania osobę do udziału, nadużywając stosunku zależności względem swojej osoby.

Gwałt wyższego stopnia jest to sytuacja, w której przestępstwo, o którym była wcześniej mowa, zostanie uznane za rażące. Sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 5 do 10 lat. Przestępstwo jest rażące, kiedy sprawca użył przemocy lub groźby o szczególnie poważnym charakterze, czy więcej niż jedna osoba dokonała napaści bezpośrednio albo pośrednio, a także czy sprawca przejawiał szczególną bezwzględność lub brutalność.

Gwałt z zaniedbaniem jest wtedy, gdy sprawca przejawia rażące niedbalstwo w stosunku do okoliczności, że druga osoba nie uczestniczy dobrowolnie. Czyn ten podlega karze do 4 lat pozbawienia wolności.

Napaść seksualną szwedzki ustawodawca definiuje jako czynność seksualną inną niż czynności płciowe, naruszające wolność seksualną człowieka. Grozi za to do 2 lat więzienia. Podobnie jednak jak w przypadku zgwałcenia, przestępstwo napaści seksualnej musi się charakteryzować brakiem dobrowolności udziału drugiej strony. Za napaść seksualną wyższego stopnia (czyli z użyciem przemocy lub groźby) grozi z kolei od 6 miesięcy do 6 lat więzienia.

Szwedzki ustawodawca wyróżnił również gwałt na osobie poniżej piętnastego roku życia. Grozi za to od 2 do 6 lat więzienia. Nie zaznaczono jednak wymogu dobrowolności ,zatem istnieje domniemanie, że każda taka sytuacja ma znamiona gwałtu. W przypadku niepełnoletnich między 15. a 18. rokiem życia również nie ma wymogu dobrowolności, gdy ofiara jest potomkiem sprawcy, został wychowany przez niego lub pozostaje pod jego opieką. Grozi za to ta sama kara co powyżej, jednak gdy przestępstwo jest rażące, to od 5 do 10 lat więzienia.

Wyróżniono również napaść seksualną na małoletniego (powyżej 15. i poniżej 18. roku życia) – do 2 lat więzienia i od 1 do 6 lat w przypadku wyższego stopnia. Warto odróżnić ten czyn od napastowania seksualnego (dotyczy osoby, która nakłania małoletniego do podjęcia lub uczestniczenia w czynnościach o charakterze seksualnym, obnaża się przed małoletnim, napastuje werbalnie i czynami), za które grozi do 2 lat pozbawienia wolności.

Warto również dodać, że nie będzie karany ten, którego czynności jednoznacznie nie obejmowały napaści na małoletniego z uwagi na niewielką różnicę wieku i rozwoju między sprawcą czynu a małoletnim, oraz inne okoliczności. Zapis ten nie występuje w prawie polskim, podobnie jak przepis o odpowiedzialności karnej osoby, która nie miała zamiaru, ale dopuściła się zaniedbania w kwestii okoliczności, że druga osoba nie osiągnęła odpowiedniego wieku.

Odpowiedzialność karną ponosi się również za usiłowanie popełnienia wyżej wymienionych czynów.

Podsumowanie

Podstawową różnicą między systemem prawnym szwedzkim i niemieckim a polskim jest kwestia zgody lub jej braku i dobrowolności czynności seksualnych. W przypadku polskiego prawa do znamion gwałtu konieczne są przemoc, groźba lub podstęp – w Niemczech wymagany jest brak sprzeciwu a w Szwecji wyraźna zgoda.

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.