Teorie spiskowe to przypowieści moralizujące, opierające się o archetypiczne narracje na temat walki dobra ze złem. Ten niemal manichejski dualizm zapewnia czarno-biały obraz świata, który sprzyja podziałom społecznym (umacniając wyobrażenie „my” vs. „oni”), zaostrzając nietolerancję wobec „innych”  i delegitymizując inne perspektywy poprzez określanie bądź dobieranie ich jako części spisku. 

Grupy ekstremistyczne wykorzystują te narracje jako narzędzie pomagające w rekrutacji nowych osób, które wzmocnią ich radykalne poglądy dzięki pogłębianiu niepewności, obaw, problemów socjoekonomicznych i zaburzeń psychicznych wśród osób na nie podatnych. 

W ostatnich latach prawicowy ekstremizm okazał się aktywny i skuteczny w rozpowszechnianiu teorii spiskowych wymierzanych w jednostki (np. w Billa Gatesa) lub grupy (np. w Żydów lub inne mniejszości). 

Raport wskazuje, że publiczna prewencja przed wciągnięciem w tego typu narracje ma kluczowe znaczenie w oddalaniu prawdopodobieństwa włączania kolejnych osób w zasięg oddziaływania teorii spiskowych oraz mobilizowania kolejnych osób do ekstremistycznych działań i przemocy. 

Teorie spiskowe

Choć niekiedy teorie spiskowe są niegroźne i można je uznać za część demokratycznej dyskusji (dotyczącej kontrolowania władzy), to w wielu przypadkach są one związane z podejmowaniem radykalnych działań, rasistowską perspektywą, autorytarnym punktem postrzegania i ekstremistyczną ideologią. Ma to z reguły negatywny wpływ na społeczeństwo. 

Prowadzą one często do społecznej polaryzacji, popularyzacji zero-jedynkowej wizji świata (dobro vs. zło), obniżają zaufanie do władzy i specjalistów (których często odbiera się jako część złowrogiej kliki), szerzą mowę nienawiści, obniżają szacunek dla dowodów (szczególnie naukowych), legitymizują przemoc, a w najgroźniejszych przypadkach są przyczyną śmierci. 

Wpływ pandemii COVID-19 i polityczna propaganda 

Wybuch pandemii koronawirusa zadziałał niczym katalizator dla teorii spiskowych. Ponieważ wirus jest niewidzialny, umożliwiał rozwój spekulacji, co jest powszechne podczas kryzysów. Sytuację tę wykorzystały ekstremistyczne grupy, które oferowały proste i nieskomplikowane wytłumaczenia dla złożonych problemów. Celem tych działań było poszerzanie grona odbiorców popierających ukryte cele ich organizacji. W momentach kryzysowych bardzo łatwo można wykorzystać jedne z najbardziej popularnych wśród ekstremistów przekonań opierających się na przeświadczeniu, że istnieje zewnętrzna (wobec jakiejś społeczności) grupa, której członkowie zaangażowani są w tajne działania mające kontrolować spisek. Ułatwia to postrzeganie świata jako spolaryzowanego i zbudowanego z dwóch osobnych i walczących ze sobą grup (naszej własnej i zewnętrznej: „my” vs. „oni”), co jest szczególnie istotne dla osiągania celów politycznych poprzez wpływanie na opinię publiczną lub określoną grupę docelową. 

Z tego powodu teorie spiskowe możemy określić przede wszystkim jako polityczną propagandę. Charakteryzują się one: 

• spekulacją – udany spisek powinien usuwać wszystkie dowody, co otwiera furtkę dla spekulacji, 
• przeciwstawnością – mainstream (wraz ze swoją narracją) widziany jest jako część establishmentu, a zatem jest włączony w spisek, 
• ezoteryką –  zapewnia im to większą atrakcyjność, 
• amatorskością – zazwyczaj są konstruowane przez „amatorskich poszukiwaczy prawdy”,
• przednowoczesnością/premodernizmem – wydarzenia muszą mieć głębszy sens i dziać się, bazując na intencjach sekretnej elity,
• samouszczelnianiem – próba obalenia może być odczytana jako dowód na ich istnienie i potwierdzenie słuszności przekonań.

Oddziaływanie teorii spiskowych na grupy ekstremistyczne 

Co najważniejsze, tworzą one przestrzeń dla jednostek, które mogą wskazać bezpośrednią przyczynę wszystkich ich problemów, przenosząc szalę odpowiedzialności na konkretne grupy lub osoby, co może być kluczowe w zrozumieniu radykalnych postaw i uzasadniania przemocy. 

W raporcie możemy przeczytać, że teorie spiskowe są związane z uprzedzeniami, które są częścią naszego układu poznawczego, co pozwala im grać na naszych lękach, pragnieniach i założeniach dotyczących świata. Podejrzliwość jest częścią naszego biologicznego wyposażenia. Błędami poznawczymi, które pozwalają na łatwe uleganie spekulacyjnym przekonaniom, są: 

• potrzeba kontroli, 
• poszukiwanie wzorców, 
• błąd intencjonalności (wszystkie działania są intencjonalne i nieprzypadkowe), 
• błąd proporcjonalności (tendencja do zakładania, że poważne wydarzenie poprzedzone są znaczącymi przyczynami), 
• efekt potwierdzenia/błąd konfirmacji (tendencja do preferowania informacji, które potwierdzają nasze oczekiwania).

Badania (Weimann, „Terrorism in Cyberspace: The Next Generation; UNODC, The use of the Internet for terrorist purposes”) wykazują, że nowe pokolenie terrorystów radykalizuje się w Internecie, gdzie znajdują wytłumaczenia dla swoich uprzedzeń i poznają kolejne teorie spiskowe. Internet wraz z mediami społecznościowymi ułatwił dostęp do niezweryfikowanych informacji, zwiększył szybkość ich rozprzestrzeniania się oraz spowodował masowy wzrost publicznie dostępnych danych, które mogą być wykorzystywane bez interpretacji, co zwiększa ryzyko wpadnięcia do konspiracyjnego labiryntu. 

Działania prewencyjne 

Mimo że działania związane z popularyzacją teorii spiskowych, ich biologicznym uwarunkowaniem wpływającym na nasz układ poznawczy oraz związkiem z postawami ekstremistycznymi mogą być powodem niepokoju, raport wskazuje również na kroki, które możemy podjąć, aby zminimalizować szkodliwe działania konspiracjonizmu. Okazuje się, że cnoty intelektualne – takie jak krytyczne myślenie i otwartość na inne postawy, czynności oparte na myśleniu logicznym i faktach – mogą stać się czynnikami ochronnymi i ograniczającymi zasięg wpływu teorii spiskowych.

Fundamentalnym zadaniem jest edukacja i zapewnianie kluczowych kompetencji w rozpoznawaniu konspiracjonizmu i dezinformacji głównie wśród młodych osób. Programy zapewniające takowe umiejętności określa się próbą alfabetyzmu cyfrowego (digital literacy). Podczas prób rozmowy z osobami przejawiającymi przekonania spiskowe zaleca się przede wszystkim kontakt z osobami, które w przeszłości były również związane z teoriami spiskowymi i działaniami ekstremistycznym.

Niezwykle istotne jest także okazywanie empatii i poszukiwanie wspólnych rozwiązań. Ważne, aby unikać drwin, wyśmiewania argumentów lub agresywnego dekonstruowania teorii spiskowych. Takie działanie jest całkowicie nieefektywne w przypadku osób zaangażowanych w myślenie spiskowe i z reguły przynosi odwrotny skutek do zamierzonego, zatem należy go unikać. 

Wskazuje się również na wykorzystywanie przekonania o krytycznym myśleniu spiskujących osób. Można je uwzględnić przy próbach przekierowania zwolenników teorii spiskowych  w stronę wyszukiwania bardziej wiarygodnych źródeł i analiz.

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.