24 lutego 2022 roku Rosja rozpoczęła pełnoskalową inwazję na Ukrainę. Już od pierwszych dni wojny zaczęły pojawiać się informacje, że rosyjscy żołnierze dopuszczają się przemocy seksualnej na ukraińskich cywilach.

Świat obiegły informacje o przestępstwach na tle seksualnym. „Newsweek” informował, że co najmniej 25 kobiet zostało zgwałconych w Buczy, kiedy miasto zajmowały rosyjskie wojska. W efekcie tych zbrodni dziewięć kobiet miało zajść w ciążę (s. 38). Agencja Reutera przekazała, że rosyjscy żołnierze są oskarżani o napaść na tle seksualnym na czteroletnią dziewczynkę i zbiorowy gwałt na jej matce na oczach ojca.

Dwie kobiety z Ukrainy podzieliły się z ABC News relacją z tego, co spotkało je ze strony Rosjan. „Chciałam zdjąć skórę i wyrzucić ją […]. Nie ma już tej osoby, którą byłam przed wojną” – powiedziała jedna ze skrzywdzonych kobiet. BBC informowało o kobiecie zgwałconej przez rosyjskiego żołnierza, który zabił jej męża. „Los Angeles Times” podkreślał, że wiele ofiar przemocy seksualnej nie dożyło momentu opowiedzenia światu swojej historii.

France24 przekazało, że ukraińscy śledczy dysponują informacjami o „setkach przypadków gwałtów” dokonanych przez Rosjan. Jak podkreślał NPR, liczba doniesień, które pojawiły się od początku wojny, wskazuje, że gwałty dokonywane przez rosyjskich żołnierzy mogą być w Ukrainie powszechne. 

Przemoc seksualna jako broń wojenna

Gwałt może stać się bronią wojenną. Jak pisze dr Sara Meger z Uniwersytetu w Melbourne, badania „ujawniły celowe stosowanie gwałtu i innych form przemocy seksualnej podczas wojny, a także normy społeczne, kulturowe i instytucjonalne, które napędzają takie zachowanie”. Jak podaje badaczka, przemoc seksualna pojawia się w trakcie konfliktów zbrojnych nie tylko pod postacią jednorazowych przestępstw, ale także jako element swoistej taktyki wojennej.

Harriet Barber, dziennikarka specjalizująca się w kwestiach dotyczących łamania praw człowieka i przemocy wobec kobiet, podkreśla na łamach „The Telegraph”:

„Najbardziej ukryta zbrodnia”

Przestępstwa na tle seksualnym w trakcie konfliktu zbrojnego należą do tych zgłaszanych najrzadziej. Na stronie ONZ cytowana jest wypowiedź Natalii Karbowskiej, dyrektorki ds. rozwoju strategicznego Ukraińskiego Funduszu Kobiet. Z komentarza wynika, że przemoc na tle seksualnym „jest najbardziej ukrytą zbrodnią”:

Raporty organizacji międzynarodowych potwierdzają liczne akty przemocy na tle seksualnym popełniane przez rosyjskich żołnierzy

Przerażające świadectwa ofiar zbrodni Rosjan w Ukrainie przekazują nie tylko media, ale też organizacje międzynarodowe (1, 2, 3). Zarzuty wobec rosyjskich żołnierzy pochodzą m.in. ze strony ekspertów wyznaczonych przez ONZ.

Przewodniczący Niezależnej Międzynarodowej Komisji Śledczej ds. Ukrainy Erik Møse przekazał, że w obwodzie chersońskim „rosyjscy żołnierze zgwałcili i dopuścili się przemocy seksualnej wobec kobiet w wieku od 19 do 83 lat”. Dodał, że członkowie rodzin często byli przetrzymywani w sąsiednim pokoju, co powodowało, że słyszeli oni akty przemocy za ścianą.

Doniesienia z raportów to wierzchołek góry lodowej

Analogiczny raport z 2023 roku wskazuje m.in. na ofiarę przemocy seksualnej w postaci 16-letniej dziewczyny w ciąży (s. 12). Ponownie podkreślono, że sprawcy gwałtów dopuścili się dodatkowych aktów przemocy, które obejmowały dotkliwe pobicia, uduszenia, cięcia i strzelania w pobliżu głowy ofiary (s. 13). Jak podaje „The Telegraph”, doniesienia z raportu to tylko „wierzchołek góry lodowej”. 

Podkreślono przy tym, że kobiety są także narażone na zwiększone ryzyko handlu ludźmi (s. 76). Ofiarą napaści seksualnych padają jednak również mężczyźni i chłopcy.

Raport Instytutu Pileckiego – kilkadziesiąt wstrząsających świadectw ocalałych kobiet

Wydany w lutym 2024 roku raport Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich w Ukrainie im. Rafała Lemkina przy Instytucie Pileckiego dostarcza kolejnych świadectw ofiar przemocy seksualnej ze strony rosyjskiej armii. Autorzy publikacji zebrali ponad 60 relacji ocalałych kobiet. Uznano je za na tyle drastyczne, że dokument dostępny jest jedynie dla osób powyżej 18. roku życia. Koordynatorka raportu Monika Andruszewska zauważa:

Gwałt jako strategia wojenna Rosji – to coś więcej niż jednostkowe przypadki zbrodni

Z wypowiedzi ekspertów wynika, że gwałt jest stosowany przez Rosję jako element strategii wojennej. Tego zdania jest m.in. Pramila Patten, specjalna przedstawicielka ONZ ds. Przemocy Seksualnej w Konfliktach. W wywiadzie cytowanym przez CNN podkreśla: „kiedy słyszy się kobiety zeznające na temat rosyjskich żołnierzy wyposażonych w Viagrę, jest to wyraźnie strategia wojskowa”, a nie pojedyncze akty przemocy.

Jednostka ONZ odpowiedzialna za równość płci i wzmacnianie pozycji kobiet również określa działania rosyjskich żołnierzy w tym kontekście jako element szerszej taktyki wojennej.

We condemn the rapes and sexual violence in #Ukraine. They must be urgently investigated. The perpetrators must be held accountable.

The @UN is bolstering protection and response services together with local women organizations.

The violence must end NOW. pic.twitter.com/gc7sOKe35E

— UN Women (@UN_Women) April 11, 2022

Członkini brytyjskiej Izby Lordów Arminka Helić, która jako młoda kobieta uciekła z ogarniętej wojną Bośni do Wielkiej Brytanii, podkreśla w wywiadzie dla NPR, że gwałt i inne akty przemocy seksualnej są wykorzystywane jako broń w wojnie Rosji przeciwko Ukrainie. Zauważa przy tym, że nie jest to problem, z którym mamy do czynienia wyłącznie w kontekście tego konfliktu.

Gwałt to narzędzie – celem ma być poniżenie ofiary

Przemoc seksualna stosowana podczas wojny nie jest celem samym w sobie. Służy ona poniżeniu, złamaniu ducha ofiar, wzbudzeniu poczucia bezsilności i bezradności wśród atakowanych cywilów.

Natalia Zaretska, psycholożka wojskowa pracująca z cywilami na terenach, które były okupowane przez Rosję, w komentarzu udzielonym „Los Angeles Times” mówi wprost:

Córka jednej z ofiar: „Każda osoba, która uczestniczyła w jakichkolwiek torturach, powinna zostać ukarana”

We wspomnianym raporcie przygotowanym przez Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich w Ukrainie im. Rafała Lemkina czytamy komentarz córki jednej z ofiar Rosjan (s. 61):

Kara pozostaje trudna do wyegzekwowania

Ukaranie sprawców nie jest jednak proste. Cytowana już wcześniej Arminka Helić podkreśla w komentarzu dla „The Telegraph”, że „wysiłki mające na celu pociągnięcie sprawców do odpowiedzialności są nieliczne i często kończą się niepowodzeniem”.

Na stronie EUAM Ukraine podkreślono z kolei, że „znalezienie wyraźnych dowodów na to, że gwałt i inne przestępstwa na tle seksualnym zostały popełnione w ramach taktyki wojennej, jest rzadkie”.

Zamiast podsumowania – wołanie o sprawiedliwość

Jak podkreślono w raporcie Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich w Ukrainie im. Rafała Lemkina, konsekwencje traumatycznych przeżyć w związku doświadczoną przemocą pozostaną z ofiarami na zawsze. „Bez względu na to, ile lat minęło, niewola nigdy nie »odpuszcza«” – czytamy (s. 63).

Christina Lamb w książce pt. „Nasze ciała, ich pole bitwy. Co wojna robi kobietom” pisze, że podczas spotkań z ocalałymi kobietami starała się zrozumieć, co im pomaga, a co nie jest skuteczne w uporaniu się z traumą po doświadczeniu zbrodni na tle seksualnym.

„Z tego, co mi mówiły, można było jasno wywnioskować, że nikt tak naprawdę nie dochodzi do siebie po takim koszmarze” – stwierdza Lamb, a następnie porównuje przemoc seksualną na wojnie do ataku bronią chemiczną, gdyż przynoszą one zarówno krzywdy natychmiastowe, jak i te długofalowe (s. 367). Autorka podkreśla również: