Premier Donald Tusk w połowie stycznia ogłosił, że wybory samorządowe odbędą się 7 i 21 kwietnia. Zegar na stronie Państwowej Komisji Wyborczej już odlicza dni, godziny, minuty i sekundy do rozpoczęcia głosowania. 

W związku z tym rozpoczynamy cykl artykułów, w których przybliżymy najważniejsze informacje dotyczące samorządów oraz samych wyborów samorządowych. 

Czym jest gmina?

Zgodnie z art. 1 ustawy o podziale terytorialnym państwa Polska jest podzielona trójstopniowo na gminy, powiaty i województwa. Gmina jest w ramach tego podziału podstawową, najmniejszą jednostką administracyjną. 

W oficjalnym systemie identyfikatorów i nazw jednostek podziału terytorialnego gminy dzieli się na trzy rodzaje:

• gminy wiejskie (na jej terenie znajdują się wyłącznie wsie),
• gminy miejsko-wiejskie (na jej terenie znajduje się miasto, a pozostały jej teren składa się ze wsi),
• gminy miejskie (jej teren pokrywa się z granicami miasta).

Według stanu na 1 stycznia 2024 roku Polska dzieli się na 2 477 gmin: 302 z nich to gminy miejskie, 711 to gminy miejsko-wiejskie, a 1 464 to gminy wiejskie.

Organy gminy

Do organów gminy, zgodnie z art. 11a ustawy o samorządzie gminnym, zalicza się radę gminy oraz wójta. W niektórych gminach, zamiast wójta, mamy burmistrza lub prezydenta miasta.

Przepisy uchwalone przez radę gminy wdraża w życie wójt, ponieważ zgodnie z art. 26 ustawy jest on organem wykonawczym gminy. W gminie, w której siedziba władz znajduje się w mieście, organem wykonawczym jest burmistrz.

W miastach powyżej 100 tys. mieszkańców organem wykonawczym jest prezydent miasta (art. 26 ust. 4). Dotyczy to również miast, w których przed wejściem w życie ustawy tak tytułowano tę osobę. Przykładowo: Nowy Sącz liczy 80,5 tys. mieszkańców, a na czele tego miasta stoi prezydent.

Jednostki pomocnicze gmin

Zgodnie z ustawą każda gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa, dzielnice, osiedla i inne (art. 5). Organizacje i zakres działania takiej jednostki określa rada gminy w odrębnym statucie (art. 35).

Wybory do rady dzielnicy zarządza prezydent Gdyni (zał. 2, par. 18), a kadencja rady trwa 5 lat (par. 8). Ostatnie takie wybory odbyły się w 2019 roku.

Jakie zadania muszą realizować gminy?

Zakres zadań gminy został również określony w ustawie o samorządzie gminnym. Jak czytamy w art. 6 ustawy, gmina jest pierwszym adresatem lokalnych spraw – należą do niej wszystkie te sprawy publiczne, które nie należą do innych podmiotów.

Co więcej, zgodnie z art. 8 gminy wykonują zadania zlecone przez rząd. Przykładowo: zadaniem gminy jest wydawanie dowodów osobistych (art. 8 ustawy o dowodach). 

Skąd gminy czerpią środki finansowe?

Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (JST) określa, z jakich źródeł gmina czerpie potrzebne jej środki finansowe. 

W przypadku gminy, według art. 4 ustawy, źródłami dochodów własnych są m.in. wpływy z różnych podatków i opłat, np.:

• z podatku od nieruchomości,
• z podatku od środków transportowych,
• z podatku od spadków i darowizn,
• z opłat skarbowych,
• z opłaty targowej.

Dodatkowo gmina otrzymuje część wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT), płaconych przez osoby mieszkające na jej terenie (art. 4 ust. 2). W roku 2024 będzie to 38,46 proc. Dlatego co roku gminy apelują do mieszkańców o wskazywanie w formularzach PIT jej adresu jako miejsca zamieszkania (1, 2, 3).

Gminy mogą liczyć także na udział w podatku CIT (6,71 proc.). Od rządu dostają także subwencję ogólną (art. 7) i różne dotacje celowe (art. 8). Z części oświatowej subwencji ogólnej gminy mogą utrzymywać szkoły i płacić nauczycielom. Z kolei dotacje celowe mogą np. wspierać remonty dróg. 

Finanse gminy na przykładzie

Dochody budżetowe gminy zobaczmy na przykładzie podwarszawskich Marek.

Dotacje i subwencje tworzyły razem 43 proc. budżetu miasta. Ponad 1/5 to wpływy innych podatków i opłat (s. 4).

Co w kolejnych częściach cyklu?

To tyle na temat organizacji, zadań i finansowania samorządu na poziomie gminy. Mamy jeszcze wiele ważnych informacji o samorządach i wyborach samorządowych. Z kolejnej części cyklu dowiesz się m.in.:

• Kto w powiecie jest odpowiednikiem wójta?
• Czym są miasta na prawach powiatu?
• Czy powiat może kontrolować i rozliczać gminę?

Potem zajmiemy się samorządem województwa, a następnie wszystkimi ważnymi wątkami związanymi ściśle z wyborami: kogo będziemy wybierać, na jak długą kadencję, kto będzie mógł zagłosować itd. Na końcu cyklu pokażemy Wam, że możliwości mieszkańców, jeśli chodzi o zaangażowanie w życie samorządu, nie kończą się na wyborach. Czekajcie na nas we wtorki i czwartki!