Fake news w pigułce

Katastrofy stwarzają dogodne warunki do powstawania fałszywych informacji i teorii spiskowych. Tak może się stać także… w przypadku erupcji wulkanu. 19 września wybuchł wulkan Cumbre Vieja na kanaryjskiej wyspie La Palma. Przy okazji wciąż trwającej erupcji zaczęły pojawiać się różne domysły, fałszywe informacje, a nawet teorie spiskowe, które największą popularność zyskały przede wszystkim w Hiszpanii. Co istotne, nie tylko tam. Dlaczego może się tak dziać? Psycholog poznawczy Leon Festinger zaobserwował, że np. po trzęsieniu ziemi często rozprzestrzeniają się przerażające wizje apokaliptycznej przyszłości wśród społeczności, które nie zostały bezpośrednio dotknięte katastrofą. Jest to spowodowane chęcią usprawiedliwienia pojawiających się bezpodstawnych obaw. Im bardziej tragiczne wydarzenie i im głębsze jego oddziaływanie, tym bardziej podejrzewamy, że ma ono podłoże spiskowe.

Po wybuchu wulkanu hiszpański serwis fact-checkingowy Maldita.es zebrał listę 14 najbardziej popularnych fake newsów powstałych przy okazji wybuchu. Wśród nich znalazły się teorie dotyczące między innymi pojawienia się megatsunami, które zaleje wybrzeże Stanów Zjednoczonych. Pojawiają się także informacje dotyczące znacznej emisji CO_² przy okazji wybuchu i jego wpływu na atmosferę i efekt cieplarniany. Niektóre doniesienia wybiegały jednak poza domysły czy nieprawdzie treści. Część doniesień w różnych formach zaczęła pojawiać się także w Polsce. W analizie przyglądamy się więc temu, czym właściwe są wulkany i jak działają. Z kolei samą erupcję wulkanu Cumbre Vieja omawiamy pod kątem najczęściej pojawiających się w sieci rewelacji na temat tego zdarzenia.

Reakcje internautów po wybuchu Cumbre Vieja. W sieci pojawiły się teorie spiskowe, które głoszą, że erupcja wulkanu została zaplanowana

Wybuch wulkanu Cumbre Vieja spowodował nie tylko katastrofę, ale także pojawienie się teorii dotyczących celowego spowodowania erupcji. Jak informuje Polska Agencja Prasowa, w hiszpańskich mediach społecznościowych pojawili się negacjoniści twierdzący, że wybuch wulkanu ma odwrócić uwagę od rosnących cen prądu czy „niebezpiecznych” szczepionek. Część uważa, że wybuch został spowodowany za pomocą światła słonecznego zogniskowanego na krater przy użyciu satelit.

Wszystkie te teorie można śmiało odrzucić. Jak powiedział w rozmowie z przedstawicielką Państwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Grzegorz Pieńkowski, na ogół erupcję wulkanów poprzedzają wstrząsy sejsmiczne, choć nie jest to regułą. Wulkany mogą wybuchnąć także, jeżeli nie towarzyszą im żadne wstrząsy. Ponadto erupcję zapowiadać mogą również takie zjawiska jak: emisje gazów, deformacje terenu (zapadanie i podnoszenie się różnych stref) czy zmiany kształtu stożka wulkanicznego. Wulkany można obserwować też z kosmosu za pomocą satelit – w latach 2010–2013 tego typu działania w Europie realizowane były ramach projektu „European volcano observatory space services”.

Trudno mówić o zaplanowaniu erupcji w obliczu faktu, iż Cumbre Vieja to jeden z najaktywniejszych wulkanów na Wyspach Kanaryjskich. Zgodnie z informacjami zebranymi w Globalnym Programie Wulkanicznym prowadzonym przez Smithsonian Institution pierwsza erupcja tego wulkanu odbyła się jakieś 6 tys. lat p.n.e. Pierwsze historyczne zapiski dotyczące aktywności Cumbre Vieja sięgają 19 maja 1585 roku. Erupcje w ciągu ostatnich 7 tys. lat utworzyły liczne stożki żużlowe i kratery wzdłuż osi Cumbre Vieja, wytwarzając zasilane szczelinami strumienie lawy, które stromo opadają do morza. Poprzednia odnotowana erupcja tego wulkanu miała miejsce 26 października 1971 roku.  W przyszłości także może dojść do kolejnych erupcji.

Reakcje w Polsce po wybuchu wulkanu – sprawy klimatyczne i megatsunami. Ile jest prawdy w doniesieniach obiegających Internet?

W Polsce teorie spiskowe na temat wybuchu wulkanu nie zyskały dużego poparcia w społecznościach wyznających przekonania spiskowe. Pojawiły się natomiast inne doniesienia, które mogły wprowadzać w błąd. Na podstawie zauważonych przez nas przekazów wydaje się, że największym zainteresowaniem cieszyły się sprawy emisji gazów cieplarnianych z wulkanu oraz hipoteza o możliwości wystąpienia megatsunami po niedawnej erupcji wulkanu. To właśnie przy okazji tych dwóch kwestii mogło powstać najwięcej mylących przekazów na temat wulkanu.

Sprawa gazów cieplarnianych – czy wulkan emituje więcej dwutlenku węgla niż ludzie? W przypadku kwestii dotyczącej dwutlenku węgla niektórzy internauci pisali, że poziom wyrzuconego dwutlenku węgla z wulkanu miałby być wyższy niż ten wytwarzany w wyniku działalności ludzi, co w internetowych przekazach posłużyło do podważania sensu działań związanych z ograniczaniem emisji gazów cieplarnianych. 

Źródło: www.twitter.com

Ile w tym prawdy? Jak możemy przeczytać w artykule przygotowanym przez portal Nauka o Klimacie: „Oszacowanie całkowitych emisji dwutlenku węgla przez wulkany wymaga połączenia informacji zbieranych na całym świecie, różnymi metodami, w różnym trybie (pomiary regularne, planowe kampanie pomiarowe, obserwacje erupcji) i dokonania rozmaitych uśrednień”. Szacuje się, że wulkany emitują dwutlenek węgla w przedziale od 0,15 do 0,26 gigaton rocznie. Dla porównania – emisja CO₂ spowodowana działaniami człowieka wynosi 36 gigaton rocznie, czyli ponad 100 razy więcej niż przez aktywność wulkaniczną. 

W trakcie erupcji wulkanu do stratosfery uwalniane są również gazy siarkowe. Siarczanowe cząsteczki pozostają w stratosferze przez okres od 1 roku do 3 lat, odbijając promienie słoneczne i ochładzając powierzchnię Ziemi. Aby doszło do tego typu efektu, wulkan musiałby wyemitować 10 megaton dwutlenku siarki (10 mln ton). Tego typu efekt był obserwowany po wybuchu wulkanu Tambora (Indonezja) w 1815 roku, po którym nastąpił „rok bez lata”. Krótkotrwały wpływ na klimat miała także erupcja wulkanu Pinatubo w 1991 roku, która spowodowała średnie ochłodzenie dolnej troposfery o nawet 0,5 stopnia Celsjusza przez rok. 

W przypadku wybuchu Cumbre Vieja nie doszło do takiej sytuacji. 21 września Kanaryjski Instytut Wulkanologiczny poinformował, że Cumbre Vieja wyemitował pierwszego dnia wybuchu od 6 do 9 tys. ton SO₂, natomiast drugiego – od 7,9 do 10,6 tys. ton. Jak ocenia dla Maldita.es, David Suárez, delegat terytorialny Państwowej Agencji Meteorologicznej (AEMET), „jeśli ta erupcja nie jest zbyt długa w czasie lub ilość emisji nie jest tak wysoka, nie będzie miała długoterminowego wpływu na klimat”.

Sprawa megatsunami – czy ostatnia erupcja doprowadzi do jeszcze większej katastrofy? Wraz z kolejną erupcją Cumbre Vieja pojawiły się też teorie, że wybuch może przyczynić się do powstania fali megatsunami, która uderzy w wybrzeże Stanów Zjednocznych, Afryki i Europy. W niektórych wpisach przedstawiano to w bardzo katastroficzny sposób, jednak pominięto przy tym informację o tym, że taka sytuacja jest bardzo mało prawdopodobna, a samą hipotezę w świecie nauki wielokrotnie krytykowano.

Źródło: www.facebook.com

Skąd taki pomysł? Taka hipoteza rzeczywiście pojawiła się w przeszłości. Informacje o megatsunami w związku z erupcją wulkanu na wyspie La Palma znalazły się w artykule naukowym z 1 września 2001 roku. Według autorów dowody geologiczne sugerowały, że podczas przyszłej erupcji wulkanu Cumbre Vieja na wyspie La Palma może dojść do zawalenia się zbocza wzgórza wulkanicznego z jego zachodniej strony. Zgodnie z modelem komputerowym spowodowałoby to upadek 150–500 km³ skał do morza z prędkością 360 km/h, co wywołałoby fale o wysokości od 10–25 m na amerykańskich wybrzeżach Atlantyku. 

Z drugiej strony badania opublikowane w 2012 roku sugerowały, że po wybuchu do wody spadłoby maksymalnie 80 km³ skał. Nawet w mało prawdopodobnym scenariuszu zakładającym 450 km³ oszacowanie z 2021 roku zmniejsza wysokość fal docierających do Ameryki do dwóch metrów. Natomiast szacunki naukowców z 2015 roku wskazują, że w najgorszym możliwym scenariuszu dojdzie do zawalenia się 80 km³ skał i uderzenia fali tsunami w Afryce Zachodniej i Portugalii.

Jest bardzo mało prawdopodobne, by ostatnia erupcja mogła w ogóle doprowadzić do takiego tsunami. Jak zaznaczył dyrektor Geological Risks Area of ​​the Canary Islands Volcanological Institute (INVOLCAN) Luis González de Vallejo: „Hipoteza ta została poddana kwestionowaniu i odrzuceniu przez wielu naukowców”. Zdaniem de Vallejo:

Podsumowanie

Zarówno teraz, jak i w przeszłości katastrofy i klęski żywiołowe stwarzały okazje do pojawiania się fałszywych informacji oraz teorii spiskowych. Ostatnia erupcja Cumbre Vieja uczy nas, że zawsze warto uważać na różne doniesienia pojawiające się w okresie chaosu informacyjnego, który często towarzyszy takim sytuacjom. Fałszywe lub mylące treści mogą dotyczyć dość skomplikowanych zagadnień, co do których ciężko jest odnieść się na pierwszy rzut oka, ale jeżeli nie mamy pewności co do autentyczności treści, powinniśmy spojrzeć na nią krytycznym okiem.