Fake news w pigułce

Posty zawierające nieprawdziwe treści dotyczące szczepionek mogą potencjalnie wprowadzać w błąd wielu odbiorców. W efekcie osoby nieposiadające wyspecjalizowanej wiedzy medycznej mogą zniechęcić się do przyjmowania szczepień. 

Przykładem takiej manipulacji jest wpis na profilu Włącz myślenie nawołujący do nieprzyjmowania szczepień. Jego autorzy wyszli z założenia, że skoro żadna szczepionka nie pomaga w pozbywaniu się chorób, to również żadna szczepionka nie pomoże zakończyć pandemii. W treści posta znalazły się również inne nieprawdziwe informacje na temat różnych zagadnień związanych z wirusem SARS-CoV-2. 

Źródło: www.facebook.com

Na wpis zareagowało ponad 600 internautów, a przeszło 700 udostępniło go na swoich tablicach. Komentarze użytkowników wyrażają szerokie spektrum przekonań. Wielu użytkowników uwierzyło w zaprezentowane treści: „Szczepionki na nic nie są potrzebne”, „Barany ustawią się w kolejce. A reszta stawi opór” – pisali internauci. Inni natomiast starali się dowieść, że zamieszczony wpis nie przedstawia treści zgodnych ze stanem faktycznym: „Powielasz kłamstwa”, „Głównym celem szczepionki jest ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, których nie da się przewidzieć”. Niektórzy cytowali nawet oficjalne źródła i dane na temat szczepień. 

Szczepionki nie pomagają w zwalczaniu chorób? Antyszczepionkowa narracja ze spiskowymi motywami

Autorzy wpisu za cel obrali sobie dyskredytację wszelkich szczepionek, które zostały wynalezione przez ludzkość, przy jednoczesnym zlekceważeniu problemu trwającej pandemii koronawirusa SARS-CoV-2. 

W treści posta widoczne jest niezrozumienie problematyki szczepień. Autorzy zdają się oczekiwać, że każdy patogen zostanie „wyeliminowany” zaraz po wynalezieniu szczepionki, i zarzucają szczepieniom, że nie przynoszą żadnych efektów. Rzeczywistość jest jednak inna i bardziej skomplikowana, a cele stosowania szczepionek mogą się różnić w zależności od możliwości. 

Główny cel szczepionek: zapobieganie ciężkiemu przebiegowi i powikłaniom

Ludzkość doczekała się istnienia szczepionek przeciw ponad dwudziestu różnym chorobom wirusowym i bakteryjnym, dzięki czemu każdego roku zapobiega się od 2 do 3 mln zgonów. Głównym celem szczepień jest wzmocnienie odporności organizmu i w efekcie zapewnienie mu ochrony przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, czego w przypadku wielu chorób w sposób naturalny nie może zapewnić sam układ immunologiczny. Dodatkowym aspektem jest wytwarzanie się odporności środowiskowej (stadnej), dzięki której jednostki niemogące przyjąć szczepionek są chronione przez osoby w swoim otoczeniu, które zostały zaszczepione. Odporność środowiskowa może występować w różnym stopniu w zależności od cech typowych dla danej choroby, w tym np. poziomu zaraźliwości.

Cel szczepionek w szerszym kontekście: eradykacja chorób trapiących ludzkość

Celem szczepionek jest również eradykacja chorób, tj. ich całkowite zwalczenie. Eradykacja to proces bardzo skomplikowany, długotrwały i zależny od wielu czynników. Tylko czy cel ten da się osiągnąć w każdym przypadku? W praktyce eradykacja chorób, takich jak grypa, przy obecnych możliwościach technologicznych może być nieosiągalna ze względu na szybkie tempo rozprzestrzeniania i częste mutacje patogenu. Z tego powodu konieczne jest dostosowywanie każdej kolejnej szczepionki do konkretnego szczepu. 

Jakie choroby można natomiast zwalczać? Szczepienia doprowadziły do całkowitego wyeliminowania ospy prawdziwej u ludzi. Chorobę tę uznano za eradykowaną w 1980 roku. Uważa się, że poprzez wzmożone działania i kampanie szczepień podobny scenariusz może zaistnieć w przypadku chorób, takich jak odra, świnka i różyczka, przy czym zachowana musi pozostać ciągłość programów szczepień. Najbliższa całkowitego wyeliminowania jest choroba polio, w przypadku której udało się eradykować dwa z trzech dzikich szczepów.

Cel szczepionki w kontekście COVID-19. Zapobieganie czy eradykacja? 

Najbardziej obiecujące szczepionki przeciw COVID-19 opracowane zostały przez firmy Pfizer oraz Moderna. Według prof. dr hab. Piotra Rzymskiego „szczepionki RNA, takie jak preparaty Pfizera i Moderny, już same w sobie są dużym osiągnięciem technologicznym”. Skuteczność każdej z nich ocenia się wstępnie na ok. 95 proc. Oczy całego świata skierowane są także na szczepionki firm, takich jak AstraZeneca czy J&J, które wznowiły badania po przerwie związanej z koniecznością dokładnej oceny bezpieczeństwa. W przypadku szczepionki AstraZeneci jedna z osób biorących udział w testach zgłosiła niepokojące zaburzenia neurologiczne, natomiast eksperymenty firmy J&J doprowadziły do zachorowania przez jednego z uczestników. Po przeprowadzeniu analiz w każdym z przypadków orzeczono, że nie zanotowano związku między zachorowaniami i szczepionką, co pozwoliło na wznowienie badań.

Czy nowe szczepionki są bezpieczne? Najbardziej obiecujące z nich, zarówno ta Pfizera, jak i Moderny, przeszły przez trzy wymagane fazy badań. Nie wykazano, by przyjmowanie którejś z nich wiązało się z poważniejszymi negatywnymi efektami niż przemijające miejscowe podrażnienie w miejscu ukłucia lub gorączka, wynikające z reakcji immunologicznej. Analiza badań klinicznych wskazuje, że w przypadku szczepionki od AstraZeneca również nie są zgłaszane żadne poważne niepożądane zdarzenia. Ocena szczepionki od J&J będzie możliwa dopiero po przeprowadzeniu wznowionej niedawno trzeciej fazy badań.

Celem nowych szczepionek jest oczywiście zapobieganie ciężkiemu przebiegowi i powikłaniom w wyniku zachorowania na COVID-19. Nie przewiduje się natomiast, żeby eradykacja choroby miała nastąpić w najbliższych latach. Wręcz przeciwnie – uważa się, że pozostanie ona z nami na długo i że będzie się pojawiała okresowo każdej zimy. Dlatego tak ważne jest opracowanie szczepionek (a także leków), mogących skutecznie pomagać osobom z grup ryzyka w celu zminimalizowania śmiertelności. 

Ruchy antyszczepionkowe. Konsekwencje zaprzestania szczepień 

Autorzy wpisu wyszli z założenia, że żadna szczepionka nie przynosi oraz nie będzie przynosiła oczekiwanych skutków, a samo jej stosowanie wiąże się z wieloma negatywnymi aspektami. Taka postawa skutkuje ignorowaniem faktu, że szczepionki są w stanie doprowadzić do ocalenia większej liczby istnień niż potwierdzone niepożądane odczyny poszczepienne do ciężkich do problemów zdrowotnych.

Szczepionki spełniają swoją podstawową funkcję, jaką jest ochrona przed ciężkim przebiegiem i powikłaniami chorób, przyczyniają się też do wytwarzania odporności środowiskowej. Zaprzestanie ich stosowania może nieść za sobą liczne opłakane skutki. Niektóre państwa, w których funkcjonują programy szczepień, skutecznie ograniczają zachorowania, z kolei w innych dochodzi do powstawania bądź odradzania się ruchów antyszczepionkowych, które zniechęcają społeczeństwa do szczepienia się. Z czym może się to wiązać? Przykładów można znaleźć wiele, a jeden z nich prezentuje Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego:

W Anglii w latach 70-tych ubiegłego wieku, pod wpływem ruchów antyszczepionkowych, zaniechano szczepień przeciwko krztuścowi, co doprowadziło do szybkiego nawrotu choroby z ciężkimi powikłaniami, w tym zgonów dzieci oraz szybkiego przywrócenia masowych szczepień przeciwko tej chorobie.

Bardzo podobne wydarzenia miały miejsce także w Japonii. Informacje na ten temat możemy odnaleźć w jednej z publikacji Centrów Kontroli i Prewencji Chorób (CDC), w której rozważano scenariusz zaprzestania szczepień. Jak czytamy:

W 1974 roku około 80% japońskich dzieci otrzymało szczepionkę przeciw krztuścowi (kokluszowi). W tym roku w całym kraju odnotowano tylko 393 przypadki krztuśca i ani jednego zgonu związanego z krztuścem. Następnie wskaźniki szczepień zaczęły spadać, aż tylko około 10% dzieci było szczepionych. W 1979 roku ponad 13 000 osób zapadło na krztusiec, a 41 zmarło. Kiedy wznowiono rutynowe szczepienia, liczba chorób ponownie spadła.

Inne nieprawdziwe informacje zawarte we wpisie

Oprócz próby zniechęcenia użytkowników do szczepień w poście znalazł się szereg innych nieprawdziwych informacji. Jedna z nich odnosi się do tego, że rzekomo ludzie chorują dziś wyłącznie na COVID-19. Jest to fałsz. Choć informacji na temat pandemii w przekazach medialnych jest najwięcej, wiadomości na temat innych chorób można znaleźć w sieci. Przykładowo liczbę zachorowań i podejrzeń zachorowań na grypę można śledzić w raportach publikowanych przez Państwowy Instytut Zdrowia Publicznego.

Istnieje skuteczny lek na COVID-19, którego koncerny farmaceutyczne nie chcą stosować? Autorzy wpisu z jednej strony dowodzą, że COVID-19 nie istnieje, z drugiej twierdzą, że opracowano już skuteczny lek przeciwko tej chorobie, dlatego w ich przekonaniu nie warto przyjmować szczepień. Oprócz zwrócenia uwagi na tę oczywistą sprzeczność warto zaznaczyć, że obecnie nie opracowano żadnego jednoznacznie skutecznego leku. Szczepionki i leki mają również zasadniczo rozbieżne cele. Zadaniem tych pierwszych jest zapobieganie zachorowaniom i ciężkiemu przebiegowi choroby, a tych drugich – łagodzenie objawów, które już wystąpiły. 

Zgony na COVID-19 przypisuje się zmarłym z innych powodów? W karcie zgonu wpisuje się zawsze trzy przyczyny zgonów: wyjściową, wtórną i bezpośrednią wraz z określeniem chorób współistniejących. Przypisanie śmierci z powodu COVID-19 wymaga określenia wtórnej przyczyny, czyli w tym przypadku potwierdzonego zakażenia, wyjściowej przyczyny (np. zapalenia oskrzeli) oraz bezpośredniej przyczyny (ostrej niewydolności oddechowej). Nieprawdą jest zatem, że wszystkim zmarłym przypisuje się COVID-19. Proceder ten uniemożliwia konstrukcja karty zgonu, która opisuje cały łańcuch zdarzeń prowadzący do śmierci. 

Maseczki są przyczyną niedotlenienia i chorób? To jedna z częściej powtarzanych nieprawdziwych informacji. Badania wykazały, że noszenie maseczek nie przyczynia się do problemów z oddychaniem, nawet wśród osób z chorobami płuc. Światowa Organizacja Zdrowia zaznacza, że maseczki pomagają zatrzymać zarówno koronawirusa, jak i inne wirusy rozprzestrzeniające się drogą kropelkową. Co ważne, społeczeństwa, w których maseczki są używane powszechnie i wpisane w codzienne funkcjonowanie, radzą sobie z epidemią często znacznie lepiej niż te, w których nie ma zwyczaju zakrywania ust i nosa.

Podsumowanie

Antyszczepionkowe teorie bazują zwykle na bardzo fragmentarycznych i niesprawdzonych informacjach. W ciągu ostatniego roku ich narrację uzupełniło kolejne groźne zjawisko, czyli „koronasceptycyzm”. 

W celu odnalezienia rzetelnych informacji na temat szczepień i możliwych sposobów przeciwdziałania zakażeniu koronawirusem SARS-CoV-2 warto korzystać z oficjalnych i naukowych źródeł, które prezentują nieprzetworzoną wiedzę.