Obietnica reformy Instytutu Pamięci Narodowej znalazła się w programie PiS z 2014 r. Podstawowym postulatem było przejęcie przez IPN obowiązków Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (ROPWiM) oraz Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych (USKiOR).

ROPWiM została powołana ustawą z 21 stycznia 1988 r. i podlegała ministrowi właściwemu do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Do podstawowych zadań Rady należało inicjowanie i koordynowanie działalności związanej z upamiętnianiem historycznych wydarzeń i miejsc oraz postaci w dziejach walk i męczeństwa Narodu Polskiego, zarówno w kraju jak i za granicą, a także bliskich Narodowi Polskiemu miejsc walk i męczeństwa innych narodów na terytorium Polski.

Rada została zlikwidowana nowelizacją ustawy o IPN z 29 kwietnia 2016 r., a jej obowiązki przejął IPN oraz minister właściwy ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Nowelizacja ta wprowadziła także szereg innych zmian. Powołała ona m.in. Kolegium IPN, którego dziewięciu członków jest powoływanych bezpośrednio przez Sejm, Senat i prezydenta. Na mocy znowelizowanej ustawy rozszerzono zakres czasowy badań IPN do 8 listopada 1917 r. Do zadań badawczych i edukacyjnych IPN zaliczono m.in. upowszechnianie w kraju i za granicą stanowisk oraz opinii dotyczących najważniejszych dla narodu polskiego wydarzeń historycznych. Instytut ma też obowiązek informować o metodach, miejscach i sprawcach zbrodni popełnionych przeciwko narodowi polskiemu oraz wspierać przedsięwzięcia społeczne mające na celu kreowanie patriotyzmu i tożsamości narodowej.

Nowelizacja wprowadziła także nowy mechanizm prowadzenia poszukiwań szczątków osób, które straciły życie walcząc z totalitaryzmem, wprowadzając możliwość prowadzenia tych prac w oparciu o przepisy Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z nowymi przepisami w przypadku odnalezienia szczątków ofiar w każdym postępowaniu będzie prowadzone śledztwo przez prokuratora Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Większość przepisów noweli weszło w życie w połowie czerwca 2016 r., choć te dot. likwidacji ROPWiM i przejęcia jej obowiązków przez IPN zaczęły obowiązywać 1 sierpnia 2016 r. Z kolei Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych nie został zlikwidowany, a IPN nie przejął jego obowiązków.

Sama ustawa o IPN była nowelizowana przez PiS jeszcze dwukrotnie. Pierwsza nowelizacja została uchwalona w styczniu 2018 r. Prezydent RP podpisał ją 6 lutego, kierując ją kilka dni później do TK. Nowelizacja weszła w życie 1 marca 2018 r., wprowadzając m.in. w artykule 55a karę pozbawienia wolności do lat 3 za publiczne przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Polsce, wbrew faktom, odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za zbrodnie nazistowskie popełnione przez III Rzeszę, a także za przypisywanie Polsce i Narodowi Polskiemu odpowiedzialności za inne przestępstwa stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne. Jeżeli sprawca działałby nieumyślnie, zgodnie z nowymi przepisami, groziłaby mu kara grzywny lub ograniczenia wolności. Zgodnie z art. 55b, nowy przepis miał być stosowany zarówno wobec obywateli Polski, jaki i cudzoziemców, bez względu na miejsce popełnienia czynu i niezależnie od obowiązujących tam przepisów.

Nowelizacja wprowadziła także zapis stanowiący, że zbrodniami ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z III Rzeszą są czyny popełnione przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1925–1950, polegające na stosowaniu przemocy, terroru lub innych form naruszania praw człowieka wobec jednostek lub grup ludności. Zgodnie z tym zapisem zbrodnią ukraińskich nacjonalistów i członków ukraińskich formacji kolaborujących z III Rzeszą jest również udział w eksterminacji ludności żydowskiej oraz ludobójstwie na obywatelach II RP na terenach Wołynia i Małopolski Wschodniej.

Art. 55a wywołał w Polsce duże kontrowersje, a przeciwnicy argumentowali, że ograniczy on wolność słowa oraz utrudni dochodzenia prawdy o Holocauście. Przepis ten wywołał także duży sprzeciw na arenie międzynarodowej, w szczególności ze strony Stanów Zjednoczonych i Izraela, a także Ukrainy.

27 czerwca 2018 r. PiS przyjęło kolejną nowelizację ustawy o IPN, usuwając art. 55a oraz 55b.

Prawo i Sprawiedliwość zlikwidowało Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i przekazało jej obowiązki IPN-owi, ale nie dokonało tego w stosunku do Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, dlatego uznajemy obietnicę jako częściowo zrealizowaną.

Wspieraj niezależność!

Wpłać darowiznę i pomóż nam walczyć z dezinformacją, rosyjską propagandą i fake newsami.

Wpłacam