Kontekst wypowiedzi

W audycji radia RMF FM „Rozmowa w samo południe”, dnia 4 sierpnia 2021 roku, gościem był senator i były prezes Najwyższej Izby Kontroli w latach 2013-2019 Krzysztof Kwiatkowski. Rozmowa dotyczyła istotnej roli NIK w demokratycznym państwie. Taki temat był związany z obecnym konfliktem między dotychczasowym prezesem tej instytucji Marianem Banasiem a rządem Zjednoczonej Prawicy. Kwiatkowski, chcąc pokazać, że kontrole NIK nie służą do walki z rządem, a są organem doradczym, dającym propozycje poprawy zmian, przywołał kontrolę zmian w systemie oświaty, przeprowadzonych przez minister Annę Zalewską w roku 2017 roku.

Kontrola zmian w systemie oświaty

Powodem kontroli była wprowadzona od 1 września 2017 roku reforma systemu oświaty, zakładająca m.in. likwidację gimnazjów, wydłużenie nauki w szkołach podstawowych do ośmiu lat, w liceach do czterech lat, a w technikach i szkołach branżowych (I i II stopnia łącznie) – do pięciu lat. Zmiany wzbudziły silne emocje w dyskusji publicznej oraz mediach.

Kontrola, o której wspomniał Krzysztof Kwiatkowski, została podjęta z własnej inicjatywy NIK. Została ona poprzedzona analizami, przybliżającymi problematyczne obszary. Najwięcej uwagi poświecono Ministerstwu Edukacji Narodowej (MEN), zarządzanemu w tym czasie przez minister Annę Zalewską. Inne jednostki, jak szkoły i organy prowadzące zostały wybrane do kontroli losowo, z uwzględnieniem w doborze zróżnicowania terytorialnego typu i rodzaju szkoły. 

Kontrolę przeprowadzono w terminie od 1 października 2018 roku do 4 lutego 2019 roku w MEN, a także w 48 szkołach i 48 jednostkach samorządu terytorialnego. Wśród kontrolowanych szkół znalazły się 32 szkoły podstawowe, funkcjonujące w zespołach szkół lub samodzielnie. Powstały one w wyniku zrealizowanych od 1 września 2017 roku przekształceń sześcioletnich szkół podstawowych w ośmioletnie lub gimnazjów w ośmioletnie szkoły podstawowe, w tym działających również z oddziałami gimnazjalnymi.

Jak czytamy, reforma nie przyczyniła się do zasadniczej poprawy warunków nauczania, opieki i wychowania w polskim systemie szkolnym (56 proc. kontrolowanych szkół) lub wręcz odnotowano ich pogorszenie (34 proc. kontrolowanych szkół). Ponadto w 59 proc. szkół objętych kontrolą stwierdzono nieprawidłowości w obszarze organizacji pracy szkoły, warunków lokalowych, wyposażenia sal lekcyjnych w pomoce dydaktyczne, ergonomii oraz zapewnienia bezpieczeństwa pobytu uczniów w szkole. W skali kraju wzrosła ponadto liczba nauczycieli, którzy – aby dopełnić etat – pracują w kilku szkołach, co utrudnia organizację pracy w tych placówkach.

Trudności przysporzyło również finansowanie reformy, która miała zostać sfinansowana z części oświatowej subwencji ogólnej oraz oszczędności samorządów. Okazuje się jednak, że w latach 2014–2017 wydatki organów prowadzących na zadania oświatowe wzrosły o 12,1 proc., przy wzroście subwencji o 6,1 proc. W efekcie udział środków subwencji w tych wydatkach spadł z poziomu 63 proc. do 60 proc. Dodatkowo MEN błędnie założyło, że reforma przyniesie samorządom oszczędności z tytułu dowożenia dzieci, podczas gdy wydatki te wzrosły.

Krzysztof Kwiatkowski odniósł się do dwóch kwestii poruszonych w raporcie. Pierwsza z nich związana jest ze zmniejszoną liczbą zajęć pozalekcyjnych, a druga – ze zwiększonym czasem pobytu w szkole. Sprawdźmy, co w odniesieniu do tych zagadnień wykazała kontrola NIK.

Zajęcia pozalekcyjne

Art. 1 ustawy Prawo oświatowe przewiduje, że system oświaty powinien zapewniać uczniom warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, możliwość korzystania z form pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej, a także opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwienie realizowania indywidualnych programów nauczania czy ukończenia szkoły w skróconym czasie. Jak jednak czytamy w raporcie: 

Na podstawie tej informacji trudno mówić o „drastycznym” spadku oferty zajęć pozalekcyjnym. Jeśli natomiast chodzi o powody mniejszej liczby zajęć dodatkowych, NIK zaznacza, że: 

Zdarzały się również przypadki organizacji zajęć pozalekcyjnych niegodnie z prawem oświatowym, przejawiające się m.in. przekraczaniem na zajęciach dozwolonej liczby uczniów lub niewypełnieniem pełnej oferty zajęć.

Zwiększony czas trwania lekcji

Druga kwestia wspomniana przez Kwiatkowskiego nie została sprecyzowana w omawianym raporcie. Brakuje w nim informacji o liczbie godzin, jaka miała zostać „dołożona” uczniom w wyniku reformy ani o tym, że uczniowie dłużej siedzą w szkole. Zagadnienie organizacji czasu spędzanego w szkole jest w raporcie nazywane „higieną pracy umysłowej”, definiowaną jako:

W 84 proc. kontrolowanych szkół podstawowych (27 z 32) w ciągu tygodnia zdarzył się przynajmniej jeden przypadek złamania zasad higieny pracy umysłowej, np.:

• przedmioty wymagające większej koncentracji planowano na ostatnich godzinach lekcyjnych (np. po godz. 18) lub łączono je w bloki, 
• plan zajęć dydaktyczno-wychowawczych nie uwzględniał potrzeby równomiernego obciążenia uczniów zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia,
• zbyt krótkie przerwy (pięć minut) utrudniały uczniom odpoczynek między lekcjami, a w jednym przypadku – część zajęć wychowania fizycznego realizowano bez przerw,
• obowiązkowe zajęcia dydaktyczno-wychowawcze rozpoczynano w późniejszych godzinach, niekiedy wprowadzono wręcz system zmianowy.

Głównym powodem trudności w ułożeniu planu lekcji zgodnie z zasadami higieny nauczania miały być logistyczne problemy nauczycieli, którzy pracując w innych szkołach, nie mieli możliwości dojazdu w wyznaczonym czasie. Dodatkowymi problemami wymienianymi przez dyrektorów miały być m.in. niewystarczające możliwości lokalowe w stosunku do oddziałów klasowych oraz chęć unikania nauki w systemie zmianowym.

Wbrew słowom Krzysztofa Kwiatkowskiego raport milczy na temat wydłużenia samego czasu spędzanego przez uczniów w szkole. Trudności z zorganizowaniem prawidłowego funkcjonowania szkoły nie są tożsame ze zwiększeniem liczby zajęć.

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.