Kontekst wypowiedzi

25 maja europoseł PiS Karol Karski był gościem programu „24 pytania – Rozmowa Poranka”. Wywiad dotyczył m.in. wydarzeń na Białorusi, związanych z wymuszeniem lądowania w Mińsku samolotu pasażerskiego linii Ryanair, lecącego z Aten do Wilna, i aresztowaniem przebywającego w nim białoruskiego opozycjonisty, Romana Protasiewicza. Karski odniósł się do konwencji chicagowskiej z 1944 roku o międzynarodowym lotnictwie cywilnym i stwierdził, że działanie Białorusi mogło być w świetle tego dokumentu dopuszczalne, jednak zostało dokonane w rażąco złej intencji, co wskazuje na zabronione działanie.

Konwencja chicagowska

Konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym została podpisana w Chicago w 1944 roku, natomiast w życie weszła w 1947 roku. Na jej podstawie funkcjonuje również Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) ­– jedna z wyspecjalizowanych organizacji systemu Narodów Zjednoczonych. Konwencja reguluje kwestie dotyczące wyłącznie lotnictwa cywilnego, m.in. przepisy dotyczące zwierzchnictwa w przestrzeni powietrznej, rejestracji statku powietrznego, praw i obowiązków stron konwencji oraz uznawania licencji i certyfikatów, czy też dotyczące zakazu użycia broni wobec powietrznego statku cywilnego.

Konwencję, jak dotąd, podpisały 193 państwa. Jednym z nich jest Białoruś, która zaakceptowała i podpisała konwencję w czerwcu 1993 roku.

Przymusowe lądowanie – legalność 

Przechwycenie przez białoruski myśliwiec samolotu pasażerskiego i wymuszenie jego lądowania, które miało miejsce w niedzielę 23 maja w Mińsku, jest kontrowersyjne nawet w świetle obowiązujących przepisów konwencji chicagowskiej. Prawdą jest, że z artykułów 3 oraz 11 wynika, zgodnie ze słowami Karola Karskiego, że zwierzchnictwo w przestrzeni powietrznej nad terytorium Białorusi sprawuje rząd w Mińsku. Samolot zatem podlegał jurysdykcji białoruskiej.

Jak określa art. 3 bis, pkt. b, państwo sprawujące zwierzchnictwo nad przestrzenią powietrzną ma prawo zażądać przymusowego lądowania samolotu cywilnego, gdy istnieje uzasadniona przesłanka, że jest on wykorzystywany do celów niezgodnych z konwencją. Profesorowie prawa z Uniwersytetu Oksfordzkiego, Miles Jackson i Antonios Tzanakopoulos, wskazują, że „Bomba na pokładzie samolotu może prowadzić do uznania samolotu za używany do celów niezgodnych z celami konwencji, której preambuła odnosi się do unikania »wykorzystywania [lotnictwa cywilnego] do wywołania zagrożenia dla ogólnego bezpieczeństwa«”.

Przypomnijmy, że powodem zmuszającym samolot do lądowania w Mińsku miała być wiadomość e-mail, z której wynikało, że w okolicach Wilna na pokładzie dojdzie do eksplozji bombowej. Do treści e-maila jako pierwsza dotarła redakcja Newsline we współpracy z organizacją The Dossier Center, zajmującą się śledzeniem przestępczej działalności przedstawicieli Kremla.

Należy zastanowić się, czy podana przesłanka dotycząca ataku bombowego była racjonalna i uzasadniona. Na pokładzie nie wykryto bowiem ładunków wybuchowych ani broni, a sama informacja o bombie miała być fałszywa i pochodzić z wiadomości, która z dużym prawdopodobieństwem została sfałszowana przez władze białoruskie. Portal Newsline wskazuje na liczne nieprawidłowości związane z treścią maila, m.in. fakt, że nigdy nie trafił on do lotniska w Atenach i Wilnie oraz że godzina otrzymania maila przez Białorusinów jest o 24 minuty późniejsza niż pierwszy komunikat o przymusowym lądowaniu, jaki pilotowi Ryanaira przekazał białoruski kontroler lotów.

Art. 3 bis, pkt. a konwencji chicagowskiej precyzuje ponadto, że należy się powstrzymać od użycia broni wobec samolotu cywilnego oraz że w przypadku przechwycenia i przymusowego lądowania życie i zdrowie pasażerów nie może być zagrożone. Przebieg wydarzeń z mińskiego lotniska i fakt, że samolotu nie skierowano na bliższe lotnisko w Wilnie, może być przesłanką narażenia życia i zdrowia pasażerów.

W 2 załączniku konwencji z Chicago jest również mowa o tym, że zatrzymanie samolotu cywilnego powinno być wyłącznie ostatecznością przy wykorzystaniu wszelkich innych możliwości rozwiązania problemu. Przesłankę podawaną przez białoruskie władze można zatem uznać za wątpliwą, ponieważ sprowadzenie samolotu na lotnisko w Mińsku nie było ostatecznością (lotnisko w Wilnie jest znacznie bliżej).

Międzynarodowe Zrzeszenie Przewoźników Powietrznych (IATA) uznało zmuszenie samolotu do lądowania za „niezgodne z międzynarodowymi przepisami”. Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) również wyraziła zaniepokojenie tym, że sprowadzenie samolotu na lotnisko w Mińsku mogło stanowić pogwałcenie przepisów konwencji chicagowskiej. ICAO zapowiedziała dochodzenie i przygotowanie raportu w sprawie wymuszonego przez Białoruś lądowania. Do momentu publikacji tego dokumentu nie jesteśmy w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy zasłanianie się przez Białoruś artykułami 3, 3 bis i 11 konwencji chicagowskiej jest uprawnione. Wypowiedź Karola Karskiego oceniamy zatem jako nieweryfikowalną.

Inne przepisy dotyczące lotnictwa cywilnego

Warto również przyjrzeć się przepisom Konwencji o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego, sporządzonej w Montrealu w 1971 roku, której art. 1, ust. 1, pkt. e stwierdza, że:

Białoruś potencjalnie złamała również art. 10 ust. 2, zgodnie z którym:

Z przytoczonego przepisu wynika, że aresztowanie pasażerów w strefie tranzytowej lotniska, po uprzednim wymuszeniu jego lądowania, w świetle prawa jest niedozwolone.

Kanstantsin Dzehtsiarou z Uniwersytetu w Liverpoolu i Arman Sarvarian z Uniwersytetu w Surrey zwracają ponadto uwagę, że skoro samolot linii Ryanair został zarejestrowany w Polsce, do aresztowania Protasiewicza doszło de facto na terenie Polski. Oznacza to, że opozycjonista jest potencjalnie chroniony przez Europejską Konwencję Praw Człowieka, którą przyjęła Polska, a Białoruś nie. Z tego powodu zasadne byłoby uznanie, iż zatrzymanie Protasiewicza naruszyło jego prawo do wolności, a to oznacza, że Polska może być teoretycznie odpowiedzialna za dołożenie starań mających na celu uwolnienie mężczyzny. W tym celu Polska musi podjąć praktyczne kroki leżące w jej kompetencjach, jak przedstawicielstwo dyplomatyczne, w celu zapewnienia uwolnienia zatrzymanego niezgodnie z prawem Protasiewicza.

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.