Kontekst wypowiedzi

15 kwietnia 2021 roku w trakcie drugiego dnia obrad 28. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, w trakcie dyskusji w ramach punktu 22 porządku obrad, Marcelina Zawisza stwierdziła, że pomimo stanowiska premiera Mateusza Morawieckiego na szczycie UE o dzieleniu się patentami, Polska na forum WTO jest jednym z krajów, które blokują zawieszenie prawa patentowego.

Szczyt Unii Europejskiej w lutym 2021 roku

25 lutego członkowie Rady Europejskiej spotkali się na wideokonferencji, by rozmawiać o bieżącej sytuacji epidemiologicznej i gotowości na nadzwyczajne sytuacje zdrowotne. 26 lutego spotkali się ponownie i skoncentrowali na bezpieczeństwie, obronności i stosunkach z południowymi sąsiadami.

Przywódcy UE podsumowali bieżącą sytuację epidemiologiczną. Będą nadal wspólnie koordynować działania antypandemiczne, bacznie śledzić całościową sytuację i w razie konieczności podejmować stosowne kroki.

Dodatkowo przywódcy uzgodnili, że na razie należy ograniczyć podróże inne niż niezbędne. Wyrazili również zadowolenie w związku z przyjęciem dwóch zaleceń Rady o podróżach w obrębie UE i do UE. Zalecenia przewidują, że można wprowadzać obostrzenia zgodnie z zasadą proporcjonalności i niedyskryminacji i z uwzględnieniem szczególnej sytuacji społeczności transgranicznych. Należy zapewnić przepływ towarów i usług na jednolitym rynku, w tym poprzez wykorzystywanie uprzywilejowanych korytarzy. Na szczycie podkreślono również, że należy pilnie przyspieszyć dopuszczanie, produkcję i dystrybucję szczepionek, a także same szczepienia. Zaznaczyli również, że trzeba zwiększyć zdolności w dziedzinie nadzoru i wykrywania, aby jak najwcześniej identyfikować poszczególne warianty i dzięki temu kontrolować ich ekspansję.

Przywódcy UE poparli wysiłki Komisji, by dzięki kontaktom z producentami i państwami członkowskimi zwiększyć produkcję szczepionek i dostosować je do nowych wariantów.

Wyrazili też zadowolenie z nieprzerwanych starań Komisji, by:

• przyspieszyć dostępność surowców,
• ułatwić zawieranie umów między producentami w ramach łańcuchów dostaw,
• przeanalizować istniejące możliwości produkcyjne, aby pomóc w zwiększeniu produkcji w UE,
• zintensyfikować działania badawczo-rozwojowe.

Na lutowym szczycie wyrażona została również solidarność z państwami trzecimi. Unijni przywódcy podkreślili, że są zdecydowani wzmocnić globalną reakcję na pandemię. Z zadowoleniem przyjęli pierwsze plany w ramach programu COVAX, by rozdystrybuować szczepionki w 92 krajach o niskim i średnim dochodzie.

COVAX jest filarem szczepionkowym akceleratora ACT Accelerator, globalnych ram współpracy w celu przyspieszenia rozwoju, produkcji i sprawiedliwego dostępu wszystkich krajów na całym świecie do testów, leczenia i szczepionek przeciwko COVID-19.

Program COVAX, który jest współkierowany przez Gavi, Koalicję na rzecz innowacji dotyczących gotowości na wypadek wystąpienia epidemii (CEPI) i WHO, został zainicjowany w kwietniu 2020 r. podczas wydarzenia, którego współorganizatorami byli dyrektor generalny Światowej Organizacji Zdrowia, prezydent Francji, przewodnicząca Komisji Europejskiej oraz fundacja Billa i Melindy Gatesów. Od tego czasu UE jest aktywnie zaangażowana w działalność Gavi, CEPI i innych krajów uczestniczących w tworzeniu narzędzi zarządzania i finansowania COVAX. Ostateczne warunki udziału UE po dzisiejszym wyrażeniu zainteresowania muszą jeszcze zostać doprecyzowane.

Program COVAX ma na celu zakup 2 mld dawek szczepionki do końca 2021 r. w drodze negocjacji ze zróżnicowaną grupą dostawców szczepionek, obejmującą różne technologie naukowe, czas dostawy i ceny. COVAX oparty jest na mechanizmie podziału ryzyka, który zmniejszy ryzyko ponoszone przez producentów w związku z inwestowaniem bez zagwarantowanego popytu, a także przez kraje, które obawiają się braku bezpiecznego dostępu do skutecznej szczepionki.

Mimo że koronakryzys wciąż trwa, przywódcy postanowili już teraz przystąpić do wzmacniania odporności UE na przyszłe zagrożenia zdrowotne. Chcą usprawnić koordynację na szczeblu UE, aby zapewnić:

• lepszą gotowość i lepsze systemy zapobiegawcze,
• narzędzia reagowania,
• sposoby pozyskiwania dla wszystkich państw członkowskich dostatecznej liczby szczepionek i wyrobów krytycznych,
• wsparcie dla prac nad bezpiecznymi i skutecznymi szczepionkami i lekami, w tym poprzez wczesne inwestowanie w zdolności produkcyjne,
• optymalne wykorzystanie dużych zbiorów danych i technologii cyfrowych w badaniach medycznych i opiece zdrowotnej,
• dostęp do leków we wszystkich państwach członkowskich.

Przywódcy poprosili Komisję, by do czerwca 2021 roku przedstawiła sprawozdanie z dotychczasowych wniosków wyciągniętych z pandemii COVID-19. Sprawozdanie będzie podstawą prac w drugiej połowie 2021 roku. Powinno obejmować m.in. następujące zagadnienia:

• wymiana informacji,
• koordynacja,
• komunikacja,
• wspólne udzielanie zamówień,
• sposoby zapewniania odpowiedniej zdolności produkcyjnej w UE i tworzenia rezerw strategicznych, przy jednoczesnym wspieraniu dywersyfikacji i odporności globalnych łańcuchów dostaw medycznych.

Przywódcy omówili też, jak zwiększyć międzynarodową solidarność i współpracę zdrowotną jako zasadnicze elementy przeciwdziałania obecnemu i przyszłym zagrożeniom zdrowotnym. W tym kontekście przywódcy chcą wzmocnić Światową Organizację Zdrowia (WHO) oraz działać na rzecz przyjęcia w ramach tej organizacji międzynarodowego traktatu antypandemicznego.

Stanowisko Polski w UE

Zgodnie z komunikatem na stronie rządowej do priorytetów Polski należy przyspieszenie autoryzacji, produkcji i sprawiedliwej dystrybucji szczepionek uwzględniającej zasady solidarności.

Dodatkowo Polska wezwała do podjęcia zdecydowanych działań i przyjęcia rozwiązań pozwalających na skuteczne egzekwowanie umów, które Komisja Europejska zawarła w imieniu UE i jej państw członkowskich z firmami farmaceutycznymi. Zezwolenie na eksport szczepionek wyprodukowanych w krajach UE powinno być uzależnione od przestrzegania przez producentów ich zobowiązań wobec UE. Naszym zdaniem niezbędny jest również obowiązkowy mechanizm licencjonowania patentów na szczepionki COVID-19, aby zwiększyć moce produkcyjne i umożliwić innym producentom wytwarzanie szczepionek.

Polska wyraziła poparcie dla dalszych prac nad mechanizmem wzajemnego uznawania szczepień i testów w oparciu o projekt rozporządzenia przedstawiony przez Komisję Europejską oraz podkreśliła niesatysfakcjonujący postęp w realizacji programów szczepień oraz konieczność zachowania swobody przepływu osób w UE. Zasadnicze znaczenie ma przestrzeganie zasad przejrzystości i niedyskryminacji.

Zgodnie z komunikatem Polska jest gotowa do dalszej pracy nad propozycją Komisji Europejskiej dotyczącą mechanizmu dzielenia się szczepionkami, który uzupełni wysiłki COVAX. Okazywanie solidarności z państwami partnerskimi jest szczególnie istotne w kontekście działań Chin i Rosji.

Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (Trade Related Intellectual Property Rights – TRIPS)

W 1994 roku została podpisana międzynarodowa umowa TRIPS, która zobowiązuje wszystkie kraje zrzeszone w ramach Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization) do przestrzegania zasad prawa patentowego.

Celem Porozumienia TRIPS jest ochrona oraz dochodzenie i egzekwowanie praw własności intelektualnej, co powinno przyczynić się do promocji innowacji technicznych oraz transferu i upowszechniania technologii, ze wzajemną korzyścią dla producentów i użytkowników wiedzy technicznej, w sposób sprzyjający zrównoważeniu praw i obowiązków.

Porozumienie TRIPS wprowadziło globalne minimalne standardy ochrony i egzekwowania prawie wszystkich form praw własności intelektualnej, w tym patentów. Międzynarodowe przepisy i umowy poprzedzające TRIPS nie określały minimalnych standardów ochrony oraz dochodzenia i egzekwowania praw własności intelektualnej. W momencie rozpoczęcia negocjacji ponad 40 krajów na świecie nie udzieliło ochrony patentowej na produkty farmaceutyczne.

Obecnie porozumienie TRIPS wymaga od wszystkich członków WTO, z nielicznymi wyjątkami, dostosowania ich prawa do minimalnych standardów ochrony praw własności intelektualnej oraz wprowadziło również szczegółowe obowiązki w zakresie egzekwowania praw własności intelektualnej. Jednak podkreślić należy, że TRIPS zawiera również postanowienia, które zapewniają pewien stopień elastyczności, i umożliwia krajom członkowskim WTO na dostosowanie krajowych systemów patentowych i własności intelektualnej. Oznacza to, że kraje mają pewną swobodę w modyfikowaniu wewnętrznych przepisów.

Ochrona patentowa w ramach TRIPS nakłada na członków WTO obowiązek zapewnienia ochrony przez co najmniej 20 lat od daty złożenia wniosku patentowego, w tym na produkt farmaceutyczny. Dodać należy, że przed podpisaniem porozumienia czas trwania patentu był znacznie krótszy, często był to okres od 15 do 17 lat, a w niektórych krajach nawet od 5 do 7 lat.

Runda z Dohy

Przełomowa w zakresie prawa patentowego produktów farmaceutycznych okazała się deklaracja WTO w ramach katarskiej rundy rozmów. Członkowie WTO podpisali deklarację w sprawie przymusowej licencji, którą można udzielić w sytuacji kryzysowej, dla celów niekomercyjnych albo wobec „postępowania naruszającego zasady konkurencji” ze strony producenta.

Deklaracja ta była wynikiem m.in. sporu o leki na AIDS pomiedzy rządem RPA a koncernami farmaceutycznymi, które ostatecznie wycofały złożony pozew pod naciskiem opinii publicznej. W deklaracji z Dohy uznano powagę problemów zdrowia publicznego, które dotykają wiele krajów rozwijających się i najsłabiej rozwiniętych, zwłaszcza te wynikające z HIV/AIDS, gruźlicy, malarii i innych epidemii. Podkreślono w deklaracji, że porozumienie TRIPS nie zabrania i nie powinno uniemożliwiać członkom WTO podejmowania środków w celu ochrony zdrowia publicznego.

Propozycja tymczasowego zniesienia ochrony patentowej w związku z COVID-19

Na formalnym posiedzeniu w dniu 23 lutego 2021 roku członkowie WTO kontynuowali rozmowy na temat propozycji tymczasowego zniesienia niektórych zobowiązań TRIPS w odpowiedzi na COVID-19. Chociaż członkowie nie byli w stanie podjąć decyzji w sprawie wniosku, dyskusje ujawniły szereg wspólnych ustaleń dotyczących roli własności intelektualnej w czasie pandemii. Delegacje podkreśliły również wspólny cel, jakim jest zapewnienie wszystkim terminowego i bezpiecznego dostępu do wysokiej jakości szczepionek i leków w przystępnej cenie.

Propozycja tymczasowego zniesienia niektórych zobowiązań TRIPS została przedłożona przez Republikę Południowej Afryki i Indie, które wezwały do uchylenia dla wszystkich członków WTO niektórych postanowień porozumienia TRIPS w odniesieniu do „zapobiegania, ograniczania lub leczenia”COVID-19. Według zwolenników tej propozycji celem jest uniknięcie barier w dostępie do niedrogich produktów medycznych, w tym szczepionek i leków, w odpowiednim czasie, oraz w zwiększaniu produkcji i dostaw podstawowych produktów medycznych.

Zwolnienie obejmowałoby zobowiązania zawarte w czterech sekcjach Porozumienia TRIPS – sekcji 1 dotyczącej praw autorskich i praw pokrewnych, sekcji 4 dotyczącej wzorów przemysłowych, sekcji 5 dotyczącej patentów i sekcji 7 dotyczącej ochrony informacji niejawnych. Trwałoby to przez określoną liczbę lat, co ma zostać uzgodnione przez Radę Generalną, i do czasu wprowadzenia powszechnych szczepień na całym świecie. Członkowie mieliby co roku przeglądać zwolnienie aż do rozwiązania umowy.

Kwestia prawa patentowego i jego ewentualnego zniesienia w związku z pandemią kontynuowana była na kolejnym posiedzeniu w dniach 10–11 marca 2021 roku. Następne regularne posiedzenie zaplanowano na 8–9 czerwca 2021 roku.

Zgodnie z informacjami Médecins Sans Frontières (MSF) Polska, wraz z wieloma innymi państwami UE, należy do krajów sprzeciwiających się propozycji tymczasowego zniesienia ochrony patentowej w związku z COVID-19.