Granice zasięgu ubóstwa

Dane dotyczące ubóstwa finansowego Polaków są zbierane przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), który posługuje się trzema granicami zasięgu ubóstwa: ubóstwo skrajne, ubóstwo relatywne oraz ubóstwo ustawowe.

Wskaźnik zasięgu ubóstwa skrajnego (stopa ubóstwa skrajnego) wskazuje na odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) jest niższy niż granica ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji). Ubóstwo skrajne określa GUS na podstawie minimum egzystencji, które jest szacowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS). Konsumpcja poniżej tego poziomu zagraża życiu i rozwojowi psychofizycznemu człowieka. 

Ubóstwo relatywne jest określane na podstawie przeciętnych miesięcznych wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) polskich gospodarstw domowych. Gospodarstwa domowe, których wydatki wynoszą mniej niż 50 proc. wydatków przeciętnych, są uznawana za żyjące w ubóstwie relatywnym.

Z kolei ubóstwo ustawowe jest wyznaczane przez odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymywanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) był niższy niż tzw. ustawowa granica ubóstwa. Granica ta jest wyznaczana na podstawie kryteriów dochodowych, które zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej uprawniają do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego wypłacanego przez ośrodek pomocy społecznej.

Jako że Michał Woś nie wskazał na konkretną kategorię zasięgu ubóstwa, przeanalizujemy dane dotyczące każdej z nich.

Ubóstwo wśród dzieci przed i po przejęciu władzy przez PiS

W 2014 roku, czyli w ostatnim pełnym roku rządów Platformy Obywatelskiej, wskaźnik ubóstwa skrajnego wśród osób w wieku 0-17 lat wyniósł 10,3 proc., odsetek nieletnich dotkniętych ubóstwem relatywnym był równy 21,8 proc., natomiast ubóstwo ustawowe w tej grupie było na poziomie 19,3 proc.

W tym samym roku Polsce żyło 6 943 000 nieletnich. Przekłada się to na następującą liczbę osób dotkniętych ubóstwem:

• w przypadku ubóstwa skrajnego: 715 129,
• w przypadku ubóstwa relatywnego: 1 513 574,
• w przypadku ubóstwa ustawowego: 1 339 999.

Jak widzimy, liczba osób poniżej 18. roku życia w ciągu pięciu lat zmalała w każdej kategorii granicy ubóstwa. Z największym spadkiem mamy do czynienia w przypadku ubóstwa skrajnego – liczba nieletnich dotkniętych tą formą wykluczenia zmniejszyła się o 56 proc. Jeśli chodzi o ubóstwo relatywne i ustawowe, spadki są porównywalne – odpowiednio o 34 i 36 proc.

W 2015 roku, czyli w roku, w którym doszło do zmiany obozu rządzącego, stopa ubóstwa skrajnego wśród dzieci i młodzieży wyniosła 9 proc., co przekłada się na 621 162 osób (na 6 901 800 Polaków w wieku 0-17 lat). Ubóstwo relatywne objęło 20,6 proc. populacji nieletnich, czyli 1 421 771 osób. Z kolei stopa ubóstwa ustawowego była równa 19,3 proc., co oznacza, że ten rodzaj ubóstwa dotknął 1 332 047 młodych Polaków.

W latach 2016-2018 dane dotyczące ubóstwa wśród nieletnich kształtowały się następująco:

• 2016 (6 895 900 osób w wieku 0-17 lat):
  • ubóstwo skrajne: 5,8 proc., 399 962 osób,
  • ubóstwo relatywne: 16,4 proc., 1 130 927 osób,
  • ubóstwo ustawowe: 18,1 proc., 1 248 158 osób;
• 2017 (6 920 700 osób w wieku 0-17 lat):
  • ubóstwo skrajne: 4,7 proc., 325 273 osób,
  • ubóstwo relatywne: 15,3 proc., 1 058 867 osób,
  • ubóstwo ustawowe: 14,8 proc., 1 024 264 osób;
• 2018 (6 935 500 osób w wieku 0-17 lat):
  • ubóstwo skrajne: 6 proc., 416 130 osób,
  • ubóstwo relatywne: 16,2 proc., 1 123 551 osób,
  • ubóstwo ustawowe: 15 proc., 1 040 325 osób.

Pomijając 2018 rok, w kolejnych latach mieliśmy do czynienia ze stopniowym spadkiem ubóstwa dotykającego dzieci i młodzież. W 2019 roku liczba nieletnich żyjących w ubóstwie relatywnym i ustawowym po raz pierwszy spadła poniżej miliona. Również liczba osób przed 18. rokiem życia, które doświadczają ubóstwa skrajnego, była najniższa od 2014 roku. Wskaźnik ten nadal obejmuje jednak ponad 300 tys. nieletnich. To tyle, ile wynosi np. populacja Białegostoku. Mówienie, że rząd PiS w pełni zlikwidował ubóstwo wśród dzieci, jest zatem nieuprawnione. W związku z tym wypowiedź Michała Wosia uznajemy za fałszywą.

W lipcu 2020 roku analizowaliśmy podobną wypowiedź Andrzeja Dudy, który stwierdził, że program „Rodzina 500+” zredukował biedę wśród dzieci o ponad 90 proc. Niedawno przy okazji wypowiedzi Michała Szczerby pisaliśmy również o danych dotyczących wskaźnika minimum egzystencji.

Zagrożenie ubóstwem w świetle danych Eurostatu

Dane dotyczące skali ubóstwa zbiera również Europejski Urząd Statystyczny. W 2019 roku Polska znalazła się na siódmym miejscu wśród krajów o najniższym wskaźniku zagrożenia ubóstwem wśród dzieci, z wynikiem około 16 proc. Unijna średnia wyniosła 22,5 proc. W zestawieniu najlepiej wypadły Słowenia (11,7 proc.) oraz Czechy (13 proc.), a najgorzej – Rumunia (35,8 proc.) i Bułgaria (33,9 proc.).

W większości państw członkowskich ryzyko ubóstwa lub wykluczenia społecznego dzieci było większe niż dla całej populacji. W 2019 roku największe różnice (wskaźnik dla dzieci przewyższający wskaźnik dla całej populacji o ponad 4 punkty proc.) wystąpiły w Szwecji, Rumunii, Francji, Luksemburgu, Hiszpanii i na Słowacji. Z kolei w dziewięciu państwach członkowskich zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w przypadku dzieci było niższe niż w przypadku całej populacji.

Jak czytamy w publikacji Eurostatu, głównymi czynnikami wpływającymi na ubóstwo lub wykluczenie społeczne dzieci są skład gospodarstwa domowego oraz sytuacja rodziców na rynku pracy. Ryzyko ubóstwa dla osoby samotnej mającej dzieci na utrzymaniu było o 19,2 punktu proc. wyższe niż średnia dla wszystkich typów gospodarstw domowych z dziećmi na utrzymaniu (40,3 proc. w porównaniu z 21,1 proc.). Zagrożenie ubóstwem dotyka również gospodarstwa domowe z dwojgiem dorosłych i trojgiem lub więcej dzieci pozostających na utrzymaniu (27,2 proc.), a także gospodarstwa domowe z trzema lub więcej osobami dorosłymi i z dziećmi na utrzymaniu (23,7 proc.).

Na ubóstwo najbardziej narażone są te gospodarstwa, w których występuje niewielka intensywność pracy. Wskaźnik ten odzwierciedla odsetek osób w wieku 0-59 lat mieszkających w gospodarstwach domowych, w których dorośli w wieku (18-59 lat) w minionym roku przepracowali mniej niż 20 proc. swojego całkowitego potencjału pracy. W całej Unii zagrożonych ubóstwem było 69,4 proc. osób żyjących w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy z dziećmi pozostającymi na utrzymaniu. Dla porównania w 2019 roku zagrożenie ubóstwem dotknęło 55 proc. osób mieszkających w podobnych gospodarstwach domowych, ale bez dzieci na utrzymaniu.

Na ryzyko ubóstwa wśród dzieci wpływa również wykształcenie rodziców. Jak podaje Eurostat, przed dwoma laty nieco ponad połowa dzieci (50,8 proc.) mieszkających w gospodarstwach domowych, w których rodzice zakończyli edukację na szkole średniej, była zagrożona ubóstwem. W przypadku dzieci mieszkających w gospodarstwach domowych, w których rodzice uzyskali wykształcenie wyższe, wskaźnik zagrożenia ubóstwem wynosił zaledwie 7,5 proc.