Kontekst wypowiedzi

W programie „Gość Radia ZET”, nadanym 14 maja 2021 roku, wystąpił Paweł Jabłoński. Jedno z pytań zadanych przez słuchaczy dotyczyło nowej ustawy o służbie zagranicznej i zawierało zarzut, że zgodnie z nią można zostać dyplomatą bez znajomości języka obcego. Wiceminister spraw zagranicznych stwierdził, że taka informacja jest nieprawdziwa, bowiem do zostania dyplomatą wymagana jest znajomość 2 języków obcych. Natomiast co do stanowiska ambasadorskiego, zdaniem polityka, takiego wymogu nie było wcześniej i nie zawiera go również ustawa uchwalona 21 stycznia 2021 roku.

Jakie wymagania wobec dyplomatów stawia nowa ustawa?

Ponadto nowa ustawa likwiduje stopień „ambasadora tytularnego” (ad personam) i tworzy tytuł „ministra pełnomocnego”. Tytuł ambasadora będzie przysługiwał wyłącznie osobie sprawującej w danym momencie tę funkcję w określonym kraju lub przy określonej organizacji międzynarodowej. Do tej pory można było mieć stopień dyplomatyczny ambasadora, nie pełniąc tej funkcji. Ci z ambasadorów tytularnych, którzy w dniu wejścia w życie ustawy nie będą jej pełnili, otrzymają stopień dyplomatyczny ministra pełnomocnego (art. 88 ust. 3). Oznacza to, że zgodnie z art. 28 ustawy w służbie zagranicznej ustanawia się następujące stopnie dyplomatyczne:

1. ambasador,
2. minister pełnomocny,
3. radca-minister,
4. I radca,
5. radca,
6. I sekretarz,
7. II sekretarz,
8. III sekretarz,
9. attache.

Nowa kategoria „pracownika zagranicznego” umożliwia natomiast zatrudnienie na placówce osoby znajdującej się dotychczas poza służbą zagraniczną. Pracownicy zagraniczni nie muszą kończyć prowadzonej przez Akademię Dyplomatyczną aplikacji dyplomatyczno-konsularnej. W ich przypadku wymagana jest znajomość co najmniej jednego języka obcego (art. 18). Jednak, żeby zostać zawodowym dyplomatą i uzyskać pierwszy stopień dyplomatyczny, pracownik służby zagranicznej, mający 3-letnie doświadczenie w wykonywaniu obowiązków członka personelu dyplomatyczno-konsularnego w placówce zagranicznej, będzie musiał ukończyć seminarium dyplomatyczno-konsularne i zdać odpowiedni egzamin (art. 32 ust. 2).

Stopnie dyplomatyczne nadaje Szef Służby Zagranicznej, co określa art. 30 ust.1 nowej ustawy. Wyjątkiem jest stopień ambasadora, który jest nadawany przez ministra właściwego do spraw zagranicznych, po podpisaniu aktu mianowania przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (art. 30 ust. 2). Z art. 31 ust. 1 możemy dowiedzieć się, że co do zasady, aby uzyskać stopień dyplomatyczny, należy spełnić następujące warunki:

1. posiadać wyłącznie obywatelstwo polskie,
2. odbyć aplikację dyplomatyczno-konsularną, o której mowa w art. 43, albo ukończyć seminarium dyplomatyczno-konsularne, o którym mowa w art. 45,
3. złożyć z wynikiem pozytywnym egzamin dyplomatyczno-konsularny,
4. znać co najmniej dwa języki obce,
5. posiadać tytuł zawodowy magistra lub równorzędny,
6. posiadać zdolność fizyczną i psychiczną do długotrwałej służby w placówkach zagranicznych, w warunkach wymagających szczególnej dyscypliny i dyspozycyjności,
7. nie można być skazanym prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe,
8. wykazywać gotowość do podjęcia zadań w dowolnej placówce zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej, w dowolnym kraju i w dowolnym czasie.

Odrębnie uregulowane w art. 32 ust. 2 są, wspomniane wcześniej w analizie, warunki uzyskania stopnia dyplomatycznego przez pracownika zagranicznego: trzyletnie doświadczenie w placówce zagranicznej, ukończenie seminarium dyplomatyczno-konsularnego oraz zdany egzamin.

Przepisy ustawy z 2001 roku

Paweł Jabłoński stwierdził również, że w kwestii wymagania znajomości języków przez ambasadorów nie doszło do zmian względem starej ustawy. Powinniśmy więc zajrzeć i do niej. Na początku przyjrzyjmy się sytuacji dyplomatów. Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z 27 lipca 2001 roku o służbie zagranicznej stopień dyplomatyczny można nadać członkowi służby zagranicznej, który:

• odbył, z zastrzeżeniem art. 40 ust. 2, aplikację dyplomatyczno-konsularną, o której mowa w art. 38, albo jest urzędnikiem służby cywilnej lub ukończył Krajową Szkołę Administracji Publicznej im. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego,
• złożył egzamin dyplomatyczno-konsularny,
• zna co najmniej dwa języki obce,
• posiada tytuł magistra lub równorzędny,
• wykazuje się odpowiednim stanem zdrowia psychicznego i fizycznego.

W odróżnieniu od nowej, mającej wejść w życie w czerwcu 2021 roku, ustawy, nie ma tu wyraźnego przepisu mówiącego wprost, że ambasador nie musi spełniać części warunków (w tym znajomości języków) koniecznych do uzyskania stopnia dyplomatycznego. Jednak, oprócz wspomnianego wyżej przepisu o „szczególnie uzasadnionych przypadkach”, w ustawie z 2001 roku znajduje się art. 18 ust. 1 (podobny do art. 41 ust. 1 nowej ustawy), pozwalający na mianowanie na stanowisko ambasadora osoby niebędącej członkiem służby zagranicznej, i nadanie mu na czas pełnienia funkcji ambasadora stopnia dyplomatycznego.

Opinia Najwyższej Izby Kontroli

W 2014 roku NIK opublikował raport dotyczący nieprawidłowości przy obsadzaniu stanowisk w niektórych placówkach zagranicznych. Wynikało z niego, że wspomniany tryb wyjątkowy, zapisany w art. 12 ust. 2 ustawy z 2001 roku, był nadużywany. W czasie objętym kontrolą zastosowano go w 9 na 20 zbadanych przypadków. W efekcie stopnie dyplomatyczne były nadawane osobom, które nie miały ukończonej aplikacji lub egzaminu dyplomatyczno-konsularnego czy też potwierdzonej znajomości co najmniej dwóch języków obcych.