Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego

W lipcu 2013 roku do TK wpłynął wniosek posłów Prawa i Sprawiedliwości o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją następujących przepisów ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych:

• art. 16a ust. 2-5 – regulujące kwestię kryterium dochodowego uniemożliwiającego nabycie prawa do specjalnego zasiłku opiekuńczego,
• art. 17 ust 1b – uzależniający wysokość świadczenia pielęgnacyjnego od tego, czy osoba niepełnosprawna w momencie stwierdzenia niepełnosprawności była dorosła, czy nie.

W wyroku K 38/13, który zapadł 21 października 2014 roku, Trybunał uznał, że art. 16a ust 2 (w treści wyroku Trybunał oceniał dopuszczalność przesłanki dochodu rodziny jako warunku uzyskania prawa do specjalnego zasiłku opiekuńczego tylko w kontekście ust. 2, stąd brak odniesień do pozostałych zaskarżonych ustępów) jest zgodny z Konstytucją. Brak legalności przypisano natomiast art. 17 ust 1b, w myśl którego świadczenie pielęgnacyjne przysługuje opiekunowi, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała:

• nie później niż do ukończenia 18. roku życia lub
• w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia.

W praktyce oznaczało to, że jeżeli niepełnosprawność została stwierdzona u osoby dorosłej (ewentualnie nieuczącej się osoby przed 25. rokiem życia), jej opiekun nie mógł liczyć na świadczenie pielęgnacyjne. Trybunał orzekł, że takie uzależnianie prawa do świadczenia od momentu powstania dysfunkcji zdrowotnej narusza Konstytucję, a dokładnie jej art. 32 ust. 1 (dotyczący równości wobec prawa).

Wyrok nie został jak dotąd wykonany

W 2017 roku premier Beata Szydło powołała Międzyresortowy Zespół do spraw Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy, którego celem było opracowanie projektu ustawy o orzekaniu o niepełnosprawności i niezdolności do pracy. Rok później w wywiadzie dla portalu niepełnosprawni.pl przewodnicząca zespołu (a także prezes ZUS), Gertruda Uścińska, wspomniała co prawda o wyroku Trybunału, jednak nie potwierdziła, że projektowana ustawa umożliwi jego wykonanie.

Taka deklaracja pojawiła się dopiero we wrześniu tego roku w odpowiedzi na interpelację posłanki Koalicji Obywatelskiej, Mirosławy Nykiel. Wiceminister rodziny, pracy i polityki społecznej Barbara Socha zapewniła, że „Wprowadzenie zmian w warunkach przyznawania świadczeń dla opiekunów osób niepełnosprawnych, w szczególności w aspekcie realizacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego K 38/13, jak najbardziej wymaga rozwiązania”.

Jak czytamy, warunkiem wykonania wyroku jest jednak wprowadzenie zmian w systemie orzecznictwa o niepełnosprawności tak, by możliwe było wyodrębnienie spośród osób niepełnosprawnych osób faktycznie niesamodzielnych i bezwzględnie wymagających pomocy „opiekuna uprawnionego do odpowiednich świadczeń opiekuńczych”.

Barbara Socha zapewniła jednocześnie, że wspomniany Międzyresortowy Zespół do Spraw Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy przygotował projekt ustawy regulującej zakres orzekania o niepełnosprawności i niezdolności do pracy. Obecnie ma on być analizowany przez Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych. Jak dotąd jednak żaden projekt związany z orzekaniem o niepełnosprawności i niezdolności do pracy nie wpłynął do Sejmu.

Wniosek o podjęcie prac w zakresie inicjatywy ustawodawczej w sprawie realizacji wyroku Trybunału Konstytucyjnego w marcu tego roku podjęto natomiast w Komisji Ustawodawczej Senatu. Z prośbą o informacje o postępach w działaniach na rzecz wykonania wyroku do przewodniczącego komisji, Krzysztofa Kwiatkowskiego, zwrócił się Rzecznik Praw Obywatelskich, Adam Bodnar. We wrześniu w piśmie do minister rodziny, pracy i polityki społecznej poinformował on, że prace legislacyjne nie zostały zakończone. Rzecznik zauważył też, że mimo podjęcia działań w Senacie również ministerstwo powinno wziąć odpowiedzialność za wykonanie wyroku Trybunału.

Na jakie świadczenie mogą liczyć opiekunowie dorosłych niepełnosprawnych?

Świadczenie pielęgnacyjne dla opiekuna osoby niepełnosprawnej niepełnoletniej (lub przed 25. rokiem życia, jeśli nadal się uczy) wynosi obecnie 1 830 zł. Opiekunowie osób niepełnosprawnych niespełniających wspomnianych kryteriów wiekowych mogą natomiast liczyć specjalny zasiłek opiekuńczy. Jego wysokość to obecnie 620 zł. Kwota ta obowiązuje od 1 listopada 2018 roku. Wcześniej wynosiła 520 zł.

Zasiłek ten nie przysługuje jednak każdemu. Mogą się o niego ubiegać tylko te rodziny, których łączny dochód w przeliczeniu na osobę nie przekracza kwoty kryterium dochodowego wynoszącego 764 zł netto. To właśnie o tym przepisie w 2014 roku orzekał Trybunał Konstytucyjny, uznając go za zgodny z Konstytucją. Na nierówności, jakie generuje brak wdrożenia w życie wyroku, wielokrotnie zwracał uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich – oprócz wspomnianych już interwencji w Senacie i Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej biuro Adama Bodnara o niewykonanym wyroku pisało m.in. w 2015, 2016 i 2018 roku.

Pod koniec ubiegłego roku tematem zajął się również „Dziennik Gazeta Prawna”. Z publikacji dowiadujemy się, że coraz częściej opiekunowie dorosłych niepełnosprawnych na własną rękę starają się wyegzekwować pomoc finansową w procedurze odwoławczo-skargowej. Gdy gmina wyda negatywną decyzję, składają odwołanie do Samorządowego Kolegium Odwoławczego, a jeśli to nie pomoże, kierują skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Z informacji pozyskanych przez dziennik wynika, że proces ten zazwyczaj kończy się już na SKO. Redakcja zwróciła się do 49 takich kolegiów. Odpowiedź otrzymała od 45 instytucji, spośród których 41 zadeklarowało, że rozpatrując odwołania od decyzji odmawiających przyznania świadczenia pielęgnacyjnego z powodu braku spełnienia wymogu określonego w art. 17 ust. 1b ustawy, uwzględniają wyrok Trybunału oraz ugruntowaną na jego podstawie linię orzeczniczą sądów administracyjnych.

W zależności od okoliczności możliwe są tu dwa podstawowe sposoby działania. Pierwszy z nich sprowadza się do tego, że SKO uchyla decyzję organu I instancji i orzeka o przyznaniu świadczenia pielęgnacyjnego opiekunowi. Taka decyzja jest podejmowana w trybie art. 138 par. 1 pkt 2 kodeksu postępowania administracyjnego. W drugim przypadku – jeśli gmina decyzję odmowną uzasadniła wyłącznie niespełnieniem przesłanek z art. 17 ust. 1 b – kolegium uchyla tę decyzję i przekazuje ją organowi pierwszej instancji do ponownego rozpatrzenia.

Podobną poradę można znaleźć na stronie Stowarzyszenia na Rzecz Niepełnosprawnych SPES. Jak czytamy na stronie Instytucji:

Nie spotkaliśmy się w ostatnim czasie z sytuacją, aby Samorządowe Kolegium Odwoławcze utrzymało w mocy zaskarżoną decyzję wydaną na podstawie niekonstytucyjnego przepisu ustawy o świadczeniach rodzinnych, czyli odmówiło przyznania świadczenia pielęgnacyjnego osobie pobierającej dotychczas zasiłek dla opiekuna.