Wypowiedź Jakuba Kuleszy uznajemy za prawdziwą, ponieważ określenie „płeć społeczno-kulturowa” w polskim tekście Konwencji Stambulskiej zostało skrócone do słowa „płeć” 18 razy. Nie jest to co prawda „dwadzieścia kilka razy”, jak powiedział poseł, ale uznajemy, że pomyłka mieści się w marginesie błędu, a w samej wypowiedzi kluczowe jest zwrócenie uwagi na problem, jakim jest nieuwzględnianie w polskim przekładzie różnicy między płcią biologiczną (ang. „sex”) oraz społeczno-kulturową (ang. „gender”).

W angielskiej wersji konwencji słowo „gender”, czyli „płeć społeczno-kulturowa” pojawia się 25 razy. W polskim tekście zostało ono skrócone do samego terminu „płeć” 18 razy. Dwukrotnie przetłumaczono je poprawnie. Pięciokrotnie natomiast określenie „gender” zostało przełożone na język polski w sposób opisowy.

„Gender” a „sex”

Jakub Kulesza ma rację, wskazując, że pojęcia te nie odnoszą się do tego samego. Zgodnie ze Słownikiem Oksfordzkim słowo „sex” oznacza „stan, w którym jest się kobietą lub mężczyzną”, a także „jedną z dwóch grup, na które ludzie, zwierzęta i rośliny są podzieleni zgodnie z ich funkcją polegającą na płodzeniu młodych”. Z kolei pojęcie „gender” definiowane jest jako „fakt bycia mężczyzną lub kobietą, zwłaszcza w odniesieniu do różnic społecznych i kulturowych, a nie różnic biologicznych; członkowie określonej płci jako grupa”.

Oba te wyrażenia oznaczają zatem „płeć”, jednak osadzają to pojęcie w różnych kontekstach. W języku polskim brakuje trafnego określenia na „gender”, co generuje liczne trudności interpretacyjne. W dyskursie naukowym powszechnie stosuje się wyrażenie „płeć społeczno-kulturowa”, które znalazło się również w polskim tłumaczeniu Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Definicja tego pojęcia została umieszczona w art. 3 dokumentu. Zgodnie z nią:

płeć społeczno-kulturowa oznacza społecznie skonstruowane role, zachowania, działania i atrybuty, które dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla kobiet lub mężczyzn.

Jednym z pierwszych naukowców, który użył określenia „gender” był John Money, który w publikacji z 1955 roku zatytułowanej „Hermaphroditism, gender and precocity in hyperadrenocorticism: psychologic findings” użył sformułowania gender do określenia kulturowo nabytych różnic między kobietami i mężczyznami. Określenie „gender” w naukach społecznych zostało użyte także przez Roberta Stollera w 1968 roku w odniesieniu do niezgodności pomiędzy płcią biologiczną a tożsamością płci u osób transseksualnych. Zdaniem badacza „gender” reprezentuje jeden z aspektów tożsamości płciowej, którą postrzegał jako opartą na wpływach biologicznych i hormonalnych płci przypisanej przy narodzinach i wpływach środowiska.

Współcześnie pojęcia „gender” używa się najczęściej jako kategorii analitycznej w naukach społecznych, w szczególności w dziedzinie „gender studies” lub w kontekście dyskryminacji ze względu na płeć. To drugie zastosowanie odnosi się do sytuacji nierównego traktowania kobiet lub mężczyzn ze względu na ich przynależność do danej płci, które nie jest uzasadnione obiektywnymi przesłankami.

„Płeć społeczno-kulturowa” w polskiej wersji Konwencji

W oryginalnym tekście Konwencji słowo „gender” pojawia się 25 razy. W polskiej wersji 2 razy zostało przetłumaczone jako „płeć społeczno-kulturowa”, 18 razy jako „płeć”, a 5 razy przełożono je na język polski w sposób opisowy. Przykładowo w preambule oraz w art. 66 ust. 4 lit. a oryginalne wyrażenie „gender equality” przetłumaczono na „równość kobiet i mężczyzn”. Choć nie pada tu bezpośrednie odniesienie do „płci społeczno-kulturowej”, uznajemy, że fragmenty te odnoszą się do kontekstu społecznego, a zatem ich tłumaczenie nie jest niepoprawne.

Po raz pierwszy określenie „płeć społeczno-kulturowa” w polskiej wersji pada w przytoczonym wyżej art. 3. Później pojawia się jeszcze tylko w art. 4 pkt 3, który brzmi:

Wdrażanie postanowień niniejszej konwencji przez Strony, zwłaszcza rozwiązań chroniących prawa ofiar, będzie zapewnione bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na: płeć, płeć społeczno-kulturową (w oryginale: „such as sex, gender” – przyp. Demagog), rasę, kolor skóry, język, religię, poglądy polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, sytuację majątkową, urodzenie, orientację seksualną, tożsamość płciową, wiek, stan zdrowia, niepełnosprawność, stan cywilny, status uchodźcy, migranta lub inny.

Poza tymi wyjątkami ilekroć w tekście angielskim mowa jest o płci społeczno-kulturowej („gender”), w polskim tekście Konwencji słowo „płeć” za każdym razem występuje samodzielnie. Poniżej przytaczamy kilka przykładów.

Oryginał:

Article 6 – Gender-sensitive policies

Parties shall undertake to include a gender perspective in the implementation and evaluation of the impact of the provisions of this Convention and to promote and effectively implement policies of equality between women and men and the empowerment of women.

Polska wersja:

Artykuł 6 – Polityka uwzględniająca kwestie płci

Strony zobowiązują się uwzględniać perspektywę płci w toku wdrażania i oceniania wpływu postanowień niniejszej konwencji oraz zobowiązują się promować i wdrażać politykę równości kobiet i mężczyzn oraz umacniania samodzielnej pozycji kobiet.

Oryginał:

Article 18 – General obligations

3. Parties shall ensure that measures taken pursuant to this chapter shall:
–be based on a gendered understanding of violence against women and domestic violence and shall focus on the human rights and safety of the victim

Polska wersja:

Artykuł 18 – Zobowiązania ogólne

3. Strony zapewniają, by środki ustanowione zgodnie z postanowieniami niniejszego rozdziału:
– opierały się na uwzględnieniu kwestii płci w pojmowaniu przemocy wobec kobiet oraz przemocy domowej i były ukierunkowane na zagwarantowanie ofiarom ich praw człowieka oraz bezpieczeństwa

Oryginał:

Article 60 – Gender-based asylum claims

Parties shall take the necessary legislative or other measures to ensure that gender-based violence against women may be recognised as a form of persecution within the meaning of Article 1, A (2), of the 1951 Convention relating to the Status of Refugees and as a form of serious harm giving rise to complementary/subsidiary protection.

Parties shall ensure that a gender-sensitive interpretation is given to each of the Convention grounds and that where it is established that the persecution feared is for one or more of these grounds, applicants shall be granted refugee status according to the applicable relevant instruments.

Parties shall take the necessary legislative or other measures to develop gender-sensitive reception procedures and support services for asylum-seekers as well as gender guidelines and gender-sensitive asylum procedures, including refugee status determination and application for international protection.

Polska wersja:

Artykuł 60 – Wnioski o azyl uwarunkowane płcią

1. Strony przyjmą konieczne środki ustawodawcze lub inne środki w celu zapewnienia, by przemoc wobec kobiet ze względu na płeć mogła być uznawana za formę prześladowania w rozumieniu artykułu 1 ustęp A pkt 2 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców z 1951 r. oraz za formę poważnej szkody dającą podstawy do przyznania ochrony uzupełniającej lub dodatkowej.

2. Strony zapewnią, by interpretacja przesłanek przewidzianych w konwencji, o której mowa w ust. 1, uwzględniała aspekt płci oraz by w przypadkach, gdy zostanie ustalone, że obawa przed prześladowaniem ma podstawy w jednej lub wielu z tych przesłanek, wnioskodawcom został udzielony status uchodźcy, zgodnie z mającymi zastosowanie umowami.

3. Strony przyjmą konieczne środki ustawodawcze lub inne środki ustanawiające procedury przyjmowania i usługi wsparcia cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, uwzględniające aspekt płci, jak również wytyczne dotyczące uwzględniania aspektu płci oraz procedury udzielania statusu uchodźcy uwzględniające aspekt płci, w tym takie procedury ustalania statusu uchodźcy i składania wniosków o ochronę międzynarodową.

Inne przekłady Konwencji 

Co ciekawe, tekst dokumentu dostępny na stronie Rady Europy w wielu miejscach różni się od tego dostępnego w zasobach Sejmu. Określenie „płeć społeczno-kulturowa” pojawia się tam aż 10 razy. Wiele jednak wskazuje na to, że tekst Konwencji ze strony Rady Europy jest „wersją roboczą”. Świadczą o tym liczne błędy językowe, a także przypisy od tłumacza dotyczące trudności z przełożeniem niektórych fragmentów.

Nieco inna wersja Konwencji znajduje się także na stronie Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Tutaj również wyrażenie „płeć społeczno-kulturowa” pojawia się 10 razy. Nie jest to jednak dokładnie ta sama wersja, co ta dostępna na stronie Rady Europy. Nieco inne brzmienie – również w stosunku do tekstu na stronie Sejmu – otrzymał przykładowo art. 14 dotyczący edukacji.

Zgodnie z naszą metodologią informacje czerpiemy jednak przede wszystkim ze źródeł pierwotnych, do których zaliczają się oficjalne akty prawne. W związku z tym pierwszeństwo przy przeprowadzaniu analizy wypowiedzi Jakuba Kuleszy ma wersja Konwencji Stambulskiej dostępna na stronie internetowej Sejmu. Okazuje się, że określenie „płeć społeczno-kulturowa” zostało w niej skrócone do słowa „płeć”, mylnie sugerującego, że chodzi o płeć biologiczną, 18 razy. Nie jest to co prawda wspomniane przez posła „dwadzieścia kilka razy”, ale pomyłka ta mieści się w przyjmowanym przez nas marginesie błędu, a w samej wypowiedzi kluczowy jest fakt zwrócenia uwagi na błędne tłumaczenie, dlatego uznajemy ją za prawdziwą.