[Aktualizacja 19.01.2024] Z początkiem 2024 roku nazwę oceny „częściowy fałsz” zmieniliśmy na „częściowa prawda”. Z tego powodu nazwę oceny zmieniliśmy także w opublikowanych wcześniej analizach wypowiedzi.

Kontekst wypowiedzi

21 lipca 2023 roku gościem Mikołaja Dowejki w programie „Karty na stół” był poseł PSL Marek Sawicki. Polityk w trakcie wywiadu stwierdził m.in., że między lipcem 2022 roku a lipcem 2023 roku wyeksportowano 32 mln ton ukraińskiego zboża.

Zauważył, że jedynie niewielka część z tej ilości trafia do państw biednych (700 tys. t). Ma się tak dziać ze względu na przewagę w mocy przerobowej krajów bardziej rozwiniętych w stosunku do tych słabo rozwiniętych. 

Porozumienie w sprawie eksportu zboża

22 lipca 2022 roku podpisano „porozumienie zbożowe”. Jest to dokument umożliwiający eksport ukraińskiego zboża oraz produktów rolnych drogą czarnomorską. Ugodę zawarto między Organizacją Narodów Zjednoczonych (ONZ), Turcją, Rosją i Ukrainą.

Dokument wszedł w życie w sierpniu 2022 roku. Pierwotnie obowiązywał 4 miesiące, następnie przedłużono go trzykrotnie – w listopadzie o 120 dni, w marcu o 60 dni (skrócenie tego okresu było jednostronną decyzją Rosji), w maju – o kolejne 60 dni.

Od tego czasu z trzech ukraińskich portów w Czarnomorsku, Odessie i Piwdennem (Jużnem) wypłynęło ponad 1 080 statków. Jest to równowartość 32,9 mln t żywności, z czego 30 mln t to zboża (pszenica, jęczmień i kukurydza) oraz rośliny oleiste. 

Rosja wypowiada umowę zbożową

17 lipca 2023 roku rząd Rosji ogłosił decyzję o nieprzedłużaniu umowy dotyczącej handlu zbożem. Rosyjskie ministerstwo spraw zagranicznych oświadczyło, że umowa miała na celu pomóc przede wszystkim biedniejszym krajom, które w dużej mierze bazowały na imporcie zbóż z Ukrainy.

Według rosyjskiego MSZ głównymi beneficjentami ukraińskiego eksportu zboża były firmy zachodnie. Zdaniem Rosjan mają one posiadać znaczną część ukraińskich gruntów ornych. Zachodnie firmy mają też skupywać ukraińską żywność po cenach dumpingowych i sprzedawać je dalej, przez co bogacą się kosztem wojny.

Co oznacza wypowiedzenie umowy?

Rosja odstąpiła tym samym od zobowiązań dotyczących zapewnienia bezpiecznej żeglugi przez korytarz humanitarny w obszarze północno-zachodniego Morza Czarnego.

To właśnie tym szlakiem eksportowano znaczną część ukraińskiej żywności. Pozostałe porty Ukrainy nie są w stanie przejąć całości wolumenów wysyłanych z portów nad Morzem Czarnym. Sytuacja ta grozi eskalacją kryzysu żywnościowego, szczególnie w państwach afrykańskich.

Warto zaznaczyć, że Rosja już niejednokrotnie deklarowała podobne zamiary w przeszłości, jednak w ostateczności zawsze przedłużała porozumienie.

Czym są produkty zbożowe?

Produktem zbożowym jest każdy produkt uzyskany z pszenicy, ryżu, owsa, kukurydzy, jęczmienia czy ziarna innego zboża. Najczęściej spożywane produkty zbożowe to: chleb, makaron, płatki owsiane czy kasze.

Produkty zbożowe dzielą się na: uzyskane z pełnego ziarna oraz na produkty z ziarna oczyszczonego (rafinowanego). Produkty pełnoziarniste zawierają wszystkie części ziarna – okrywę nasienną (otręby), zarodki (kiełki) i bielmo. Przykładowe produkty z pełnego ziarna to: mąka razowa, płatki owsiane i brązowy ryż. 

Z kolei ziarna oczyszczone uzyskuje się w procesie mielenia, w którym usuwa się otręby i zarodki. Przykładowymi produktami z ziarna rafinowanego (oczyszczonego) są biała mąka i biały chleb.

Do których państw trafiały zboża i inne produkty rolne?

Według danych Organizacji Narodów Zjednoczonych (podajemy dane z 3 sierpnia br.) od chwili wejścia w życie porozumienia ukraińskie zboża i produkty rolne trafiały do potrzebujących państw z Azji i z Afryki, w tym do: Etiopii (282,2 tys. t), Jemenu (259,6 tys. t), Afganistanu (130,9 tys. t), Sudanu (95,3 tys. t), Somalii (53,5 tys. t), Kenii (437,5 tys. t) i Dżibuti (6 741 t). 

Spośród całości produktów wyeksportowanych do tych państw (1 259,6 tys. t) ponad 94 proc. (1 187 541 tys. t) to pszenica. 

Większość dóbr wyeksportowano do państw rozwiniętych: Chin, Hiszpanii, Turcji, Włoch oraz Holandii. Statystyki ONZ dokładnie pokazują, jakie zbożowe produkty zostały wysłane do każdego z tych krajów oraz w jakiej ilości. 

Ile żywności kupują poszczególne kraje?

W ramach porozumienia zbożowego najwięcej żywności trafiało do Chin. Państwo Środka zaimportowało 8 mln t produktów, z czego: 

• 72,3 proc. (5 781 953 ty) to kukurydza, 
• 18,4 proc. (1 471 908 t) to mąka słonecznikowa, 
• 0,05 proc. (370 074 t) to olej słonecznikowy oraz 
• 0,43 proc. (340 015 t) to jęczmień. 

Na drugim miejscu uplasowała się Hiszpania, która sprowadziła 6 mln t produktów, z czego: 

• 51,42 proc. (3 085 126 t) to kukurydza, 
• 38,4 proc. (2 301 297 t) to pszenica, 
• 0,64 proc. (382 982 t) to jęczmień, 
• 0,14 proc. (82 730 t) to olej słonecznikowy, 
• 0,009 proc. (53 907 t) to mąka słonecznikowa oraz 
• 0,008 proc. (47 865 t) to soja warzywna. 

Turcja znalazła się na trzecim miejscu. Do tego kraju trafiło 3,2 mln t produktów, z czego: 

• 49,4 proc. (1 579 205 t) to pszenica, 
• 23,7 proc. (759 548 t) to kukurydza, 
• 0,08 proc. (256 237 t) to jęczmień, 
• 0,07 proc. (225 196 t) to soja warzywna, 
• 0,06 proc. (211 446 t) to olej słonecznikowy oraz 
• 0,008 proc. (24 248 t) to mąka słonecznikowa.

Eksport do Włoch i Holandii jest na zbliżonym poziomie. Różnica między oboma krajami wynosi ok. 100 tys. t. Włochy zaimportowały 2 062 420 t, a Holandia: 1 959 233 t. Pierwszy kraj sprowadzał głównie: kukurydzę, pszenicę i soję warzywną, z kolei Holandia importowała przeważnie kukurydzę, rzepak oraz soję warzywną. 

Kategoryzacja krajów według ONZ

ONZ w swoich danych rozgranicza dwie kategorie eksporterów towarów zbożowych. Pierwszą z nich są kraje podzielone według grupy dochodowej Banku Światowego na cztery rodzaje: dochód wysoki (trafia do nich 43,65 proc. produktów wyeksportowanych w ramach porozumienia zbożowego), dochód wyższy od średniej (36,7 proc.), dochód niższy od średniej (17,15 proc.) oraz dochód niski (2,5 proc.).

W drugiej kategorii występuje podział na kraje rozwinięte i rozwijające się. Co ciekawe, eksport w ramach porozumienia zbożowego do krajów rozwijających się przewyższa ten do państw rozwiniętych: 18 844 208 t (57 proc.) do 14 011 828 t (43 proc.). Państwa osiągające wysoki dochód są w przeważającej części krajami rozwiniętymi. Przykładami są Hiszpania i Holandia. 

Do kategorii państw o dochodach wyższych od średniej zaliczane są np. Chiny czy Turcja. Do tych dwóch krajów trafiło 59,4 proc. (11 200 305 t) całego eksportu do wszystkich krajów rozwijających się.

Które kraje zaliczamy do południowej Afryki?

Marek Sawicki odniósł się do Afryki Południowej. Państwa z tego regionu, z uwagi na niski poziom importu ukraińskich produktów, nie są uwzględnione w tej statystyce. Kontynent afrykański dzielimy na pięć części: północną, wschodnią, środkową, zachodnią oraz południową.

• Afryka Północna: Algieria, Egipt, Libia, Maroko, Sudan, Tunezja, Sahara Zachodnia,
• Afryka Wschodnia: Burundi, Komory, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Kenia, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Mozambik, Rwanda, Somalia, Sudan Południowy, Uganda, Tanzania, Zambia i Zimbabwe,
• Afryka Środkowa: Angola, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Gwinea Równikowa, Gabon oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęca,
• Afryka Zachodnia: Benin, Burkina Faso, Republika Zielonego Przylądka, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea Bissau, Liberia, Mauretania, Niger, Nigeria, Wyspa Świętej Heleny, Senegal, Sierra Leone oraz Togo, 
• Afryka Południowa: Botswana, Eswatini, Lesotho, Namibia oraz Republika Południowej Afryki.