Kontekst wypowiedzi

Gościem „Wywiadu Politycznego” w radiu TOK FM był 30 września Marek Biernacki. Jednym z poruszanych tematów był raport Najwyższej Izby Kontroli na temat nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości. NIK oceniła negatywnie sposób wykorzystania jego finansów, a decyzje dysponenta Funduszu, którym jest minister sprawiedliwości, uznała za arbitralne i nieudokumentowane. Zdaniem kontrolerów, przydzielając fundusze, wchodził on w kompetencje wielu innych instytucji. Jak wyliczyli kontrolerzy, łączna wartość „środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami, niecelowo, niegospodarnie lub nierzetelnie wyniosła ponad 280 mln złotych”.

Poseł Koalicji Polskiej-PSL zwrócił uwagę, że środki z tego Funduszu przed okresem pełnienia funkcji ministra sprawiedliwości przez Zbigniewa Ziobrę mogły być przeznaczone jedynie dla pokrzywdzonych w wyniku przestępstw. Dopiero zmiany prawne wprowadzone przez obecny rząd umożliwiły rozdysponowanie tych środków w odmienny sposób.

Czym jest Fundusz Sprawiedliwości?

Fundusz Sprawiedliwości to inaczej Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Tę pierwszą, skrótową nazwę stosuje się od 12 sierpnia 2017 roku. Jest to państwowy fundusz celowy ukierunkowany na pomoc pokrzywdzonym i świadkom, przeciwdziałanie przestępczości oraz pomoc postpenitencjarną, którego dysponentem jest minister sprawiedliwości. Utworzono go na mocy art. 43 Kodeksu karnego wykonawczego z 1997 roku. Szczegółowe zasady jego obecnego funkcjonowania uregulowane są w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 13 września 2017 roku. Fundusz zasilany jest głównie przez nawiązki, które w sądach zasądzane są sprawcom przestępstw. Wpływy pochodzą także z potrąceń z wynagrodzeń za pracę skazanych, ze spadków, z darowizn, dotacji i zbiórek, co określa art. 43 § 7. W pierwotnej wersji ustawy czytamy, że:

Zmiany w Funduszu Sprawiedliwości

Od początku istnienia Funduszu finansowane z niego były dwa rodzaje działań:

• pomoc pokrzywdzonym i świadkom przestępstw, a także ich najbliższym,
• pomoc postpenitencjarna osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz członkom ich rodzin.

Ściśle określoną część środków Ministerstwo Sprawiedliwości mogło też przeznaczyć na działania edukacyjne, promocyjne i szkoleniowe. Było to 20 proc. środków pochodzących z nawiązek oraz świadczeń pieniężnych orzeczonych przez sądy, ze spadków, z zapisów, darowizn, dotacji i zbiórek. Regulacje te znajdziemy w rozporządzeniu z 2015 roku i rozporządzeniu z 2014 roku. Ministerstwo mogło te zadania realizować samo albo powierzać je organizacjom. Na podstawie art. 43 ust. 8 Kodeksu karnego wykonawczego pomoc pokrzywdzonym ze środków Funduszu mogły świadczyć tylko organizacje pozarządowe, czyli niedziałające w celu osiągnięcia zysku – stowarzyszenia, fundacje, organizacje i instytucje. Pomoc postpenitencjarna mogła być świadczona także przez pewną grupę innych podmiotów (zawodowi kuratorzy sądowi, Służba Więzienna). W 2017 roku dokonano szeregu istotnych zmian w przepisach dotyczących Funduszu. Po pierwsze zmieniono brzmienie art. 43 Kodeksu karnego wykonawczego poprzez przyjęcie ustawy z 12 lipca 2017 roku o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw, a konkretnie art. 3 tej ustawy. Po drugie Minister Sprawiedliwości Zbigniew Ziobro wydał rozporządzenie z dnia 13 września 2017 roku w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości. Uchyliło ono poprzednie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 29 września 2015 roku, które zostało wydane, gdy stanowisko to piastował Borys Budka.

Co istotne, w ramach nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego w 2017 roku dodano nową, szeroką działalność realizowaną przez Fundusz Sprawiedliwości, jaką jest przeciwdziałanie przestępczości. Dodano również przepis mówiący, że środki mogą być przeznaczone na pomoc dla osób pokrzywdzonych przestępstwem udzielaną przez jednostki zaliczane do sektora finansów publicznych. Nastąpiło również znaczne rozszerzenie katalogu celów, na które mogą być przeznaczone środki z Funduszu. W myśl nowych przepisów wymienionych w art 43 ust. 8 środki Funduszu mogły zacząć być przeznaczane na przykład na:

• szkolenia dla organów prowadzących postępowania karne i ich pracowników podnoszące kompetencje w zakresie postępowania z osobami pokrzywdzonymi przestępstwem i świadkami oraz propagowania alternatywnych metod rozwiązywania konfliktów, w szczególności mediacji w sprawach rodzinnych, nieletnich i karnych,
• realizację przez jednostki sektora finansów publicznych zadań ustawowych związanych z ochroną interesów osób pokrzywdzonych przestępstwem i świadków, a także wykrywaniem i zapobieganiem przestępczości oraz likwidacją skutków pokrzywdzenia przestępstwem,
• finansowanie alternatywnych metod rozwiązywania konfliktów, w szczególności mediacji w sprawach rodzinnych, nieletnich i karnych,
• edukację z zakresu przeciwdziałania przemocy i przestępczości w szczególności funkcjonariuszy Policji i pracowników jednostek oświatowych oraz ochrony zdrowia,
• podejmowanie przedsięwzięć o charakterze edukacyjnym i informacyjnym, w tym dotyczących przyczyn i uwarunkowań przestępczości oraz jej zapobiegania,
• pokrywanie kosztów związanych z organizowaniem i prowadzeniem kształcenia, studiów podyplomowych, kursów dokształcających i szkoleń,
• podejmowanie, organizowanie i zlecanie badań naukowych i prac rozwojowych oraz współpracy z innymi jednostkami w tym zakresie, dotyczących sytuacji oraz potrzeb osób pokrzywdzonych przestępstwem, świadków oraz osób skazanych, a także przyczyn i uwarunkowań przestępczości oraz jej zapobiegania,
• promowanie systemu pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem i świadkom oraz pomocy postpenitencjarnej,
  upowszechnianie wiedzy na temat praw osób pokrzywdzonych przestępstwem oraz alternatywnych metod rozwiązywania konfliktów, w szczególności mediacji w sprawach rodzinnych, nieletnich i karnych,
• działania wspierające rodziny zagrożone dysfunkcyjnością, w szczególności w zakresie profilaktyki i terapii uzależnień oraz współuzależnień i rozwiązywania konfliktów w rodzinie.

Regulacje z nowelizacji zostały dodatkowo uzupełnione poprzez rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 2017 roku, które stanowiło, że środki z Funduszu mogą być przeznaczone m.in. na:

• finansowanie robót budowlanych, o których mowa w ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, w tym również przygotowania do realizacji robót budowlanych, w szczególności kosztów opracowania dokumentacji projektowej, przygotowania gruntu pod budowę, ekspertyz, świadectw, operatów, prac geologicznych, niezbędnych do realizacji celów wynikających z ustawy,
• zakup urządzeń i wyposażenia,
• zakup wartości niematerialnych i prawnych,
• zakup środków transportu i wyposażenia.

Kontrowersje może budzić również paragraf 11 rozporządzenia z 2017 roku, który pozwala „w uzasadnionych przypadkach” przyznawać jednostkom z sektora finansów publicznych dotacje uznaniowo, z pominięciem drogi naboru. Na nadużywanie tego tzw. pozanaborowego trybu zwróciła niedawno w swoim raporcie uwagę Najwyższa Izba Kontroli. Według niej blisko 60 proc. środków dla tego sektora przekazano w ten sposób.

Wcześniejsze przepisy, określone w rozporządzeniu z 2015 roku, dzieliły wpływy Funduszu na części. Środki na pokrzywdzonych pochodzić miały głównie z nawiązek i świadczeń pieniężnych orzeczonych przez sądy. Pieniądze na pomoc osadzonym pochodziły z potrąceń z wynagrodzeń za pracę skazanych oraz orzekanych wobec nich kar dyscyplinarnych. W obecnym rozporządzeniu nie ma sztywnego podziału środków, co oznacza, że ministerstwo ma wolną rękę w kwestii decyzji o ich przeznaczeniu.

O wcześniejszym raporcie NIK na temat Funduszu Sprawiedliwości z 2018 roku pisaliśmy przy okazji analizy wypowiedzi Katarzyny Ueberhan. Kontrolerzy stwierdzili wtedy jasno, że Ministerstwo Sprawiedliwości nie zapewniło adekwatnej i skutecznej pomocy ofiarom przestępstw.