Rocznica zbrodni w Jedwabnem

Na 10 lipca 2024 roku przypadła 83. rocznica pogromu Żydów w Jedwabnem. W 1941 roku kilkuset żydowskich mieszkańców tej miejscowości zostało spalonych żywcem w stodole.

Publicysta Tomasz Lis przypomniał o tym wydarzeniu na platformie X i wspomniał, że odpowiedzialnymi za morderstwa Żydów w Jedwabnem byli ich „polscy sąsiedzi”. Do jego wpisu odniósł się poseł Konrad Berkowicz, który stwierdził, że sprawcami byli Niemcy.

Później na platformie X polityk przekonywał, że odpowiedzialność jest zrzucana na polskich mieszkańców, „aby zbudzić w Polakach poczucie winy i uległość wobec żydowskich roszczeń”.

W Jedwabnem nie mordowali Polacy, tylko Niemcy. Od lat Polska chce to udowodnić, ale Pana mocodawcy to blokują. Z Pana taki dziennikarz jak Polak – jedno i drugie jest tylko z nazwy.

— Konrad Berkowicz (@KonradBerkowicz) July 9, 2024

Śledztwo w sprawie zbrodni

W latach 2000–2003 toczyło się śledztwo prowadzone przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku. Jego celem było zbadanie sprawy masowego zabójstwa ok. 340 obywateli polskich narodowości żydowskiej (s. 1), do którego doszło 10 lipca 1941 roku w Jedwabnem.

Sprawie przewodził prokurator Radosław Ignatiew. Wówczas dostępne źródła sugerowały, że w Jedwabnem obecni byli zarówno polscy mieszkańcy, jak i niemieccy okupanci (s. 201). Z tego powodu komisja działająca pod Instytutem Pamięci Narodowej rozważała trzy hipotezy (s. 2):

• Zbrodni dokonali sami Niemcy bez udziału Polaków lub też zmuszając do udziału w jej dokonaniu pewną grupę polskich cywili.
• Zbrodni dokonali sami Polacy z własnej inicjatywy, bez współdziałania z Niemcami.
• Zbrodni dokonała grupa Polaków działających z niemieckiej inspiracji, w poczuciu przyzwolenia ze strony Niemców i pełnej bezkarności.

Raport IPN wskazuje na odpowiedzialność Polaków

Po zbadaniu dostępnych źródeł, materiałów historycznych i zeznań świadków komisja przychyliła się ostatecznie do wniosku, że choć można przyjąć, że zbrodnia w Jedwabnem została dokonana z „niemieckiej inspiracji”, to rola polskich cywili była „decydująca w zrealizowaniu zbrodniczego planu” (s. 201).

Obecność Niemców na miejscu zbrodni była, jak relacjonuje IPN, równoznaczna z przyzwoleniem na zbrodnię i tolerowaniem jej. Równocześnie to Polacy przeprowadzili mord (s. 201). W dokumencie czytamy:

Komisja ostatecznie podsumowała, że spośród sprawców zidentyfikowanych w aktach część została już prawomocnie skazana, a część nie żyje. Śledztwo nie pozwoliło na zidentyfikowanie i postawienie zarzutów ewentualnym innym żyjącym sprawcom, więc ostatecznie zostało umorzone (s. 202).

„Wokół Jedwabnego” i badania w tym zakresie

Na temat wydarzeń w Jedwabnem powstały dwa tomy publikacji „Wokół Jedwabnego” przygotowane przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Znajdziemy w nich omówienie wyników badań naukowych i historycznych poświęconych zbrodniom popełnionym na polskich Żydach. 

Publikacje powstały pod redakcją prof. Pawła Machcewicza i dr Krzysztofa Persaka. Znajdziemy w nich artykuły napisane przez 14 badaczy. 

Powyższa publikacja nie znajduje się w otwartym dostępie, ale z omówieniem najważniejszych ustaleń zapoznasz się w artykule na stronie Wirtualnego Sztetla, projektu Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Potwierdza on, że w Jedwabnem byli zarówno Polacy, jak i Niemcy, jednak to Polacy uczestniczyli w mordzie jako wykonawcy, a nie tylko świadkowie.

Historycy potwierdzają

Zwróciliśmy się do redaktora wspomnianej publikacji „Wokół Jedwabnego” – prof. Pawła Machcewicza z prośbą o komentarz w tej sprawie. Na nasze pytanie o narodowość sprawców zbrodni udzielił on następującej odpowiedzi:

Stanowisko w tej sprawie na prośbę naszej redakcji przedstawił również historyk dr Grzegorz Krzywiec. W komentarzu wyjaśnił on, że: