Olaf Scholz z wizytą w Polsce

W lipcu 2024 roku z wizytą do Polski przyjechał kanclerz Niemiec Olaf Scholz. Niemiecki polityk oświadczył, że „Niemcy będą starały się realizować wsparcie na rzecz osób ocalałych z okupacji”. Wraz z informacją o jego wizycie powróciła dyskusja o reparacjach wojennych dla Polski za czasy niemieckiej okupacji w czasie II wojny światowej [np. 1, 2, 3, 4].

Donald Tusk, we wpisie na Facebooku, przedstawił złożoną przez Scholza zapowiedź zadośćuczynień za polskie straty wojenne jako sukces swojego rządu. Skontrastował to z działaniami rządu PiS – stwierdził m.in., że minister Anna Fotyga pełniąca funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Prawa i Sprawiedliwości podpisała dokument o zrzeczeniu się reparacji. W przeszłości pisaliśmy na ten temat w innej analizie. 

Serwis TVP Info opublikował artykuł, w którym stwierdził, że słowa Donalda Tuska nie mają pokrycia w faktach. Napisano: „Słowa Donalda Tuska o Annie Fotydze wprowadzają w błąd. Była minister spraw zagranicznych w rządzie Jarosława Kaczyńskiego nie podpisała bowiem żadnego dokumentu »o zrzeczeniu się przez Polskę reparacji. Ówczesne władze nie podejmowały żadnych wiążących decyzji w tej sprawie«. Wspomniany artykuł nie jest już dostępny w serwisie TVP Info. Dysponujemy jego wersją archiwalną.

Sprawa reparacji i decyzja rządu PRL

Zgodnie z umową poczdamską, reparacje wojenne dla Polski po II wojnie światowej miały być wypłacone za pośrednictwem ZSRR (z własnej puli odszkodowań), a nie – bezpośrednio przez stronę niemiecką (s. 4). 

Mimo to, w 1953 roku, czyli za czasów Polskiej Republiki Ludowej, Polska zrzekła się reparacji wojennych od Niemieckiej Republiki Demokratycznej. O kontekście tej decyzji pisał politolog prof. Mieczysław Stolarczyk (s. 8):

Oświadczenie i wątpliwości wokół niego

Przywołane oświadczenie do dziś budzi spory historyków, politologów i prawników [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]. Na uwagę zasługuje argument, że była do jednostronna deklaracja, a nie – umowa międzynarodowa. Istotne jest również to, że w treści pojawia się określenie „Niemcy”, a więc najprawdopodobniej zrzeczenie nie dotyczyło tylko samego NRD. W treści tej uchwały możemy przeczytać (s. 17):

Prof. Stolarczyk, powołując się na historyka Jana Sandorskiego, wyjaśnia, że polska polityka wewnętrzna i zagraniczna była pod silną presją polityczną ZSRR, przez co oświadczenie można by uznać za nieważne (s. 9). Dodaje on jednak, że nie jest to dominujące stanowisko w literaturze politologicznej i prawnomiędzynarodowej.

Ocena charakteru prawnego tej decyzji jest dyskusyjna, na co wskazuje dr hab. Mariusz Muszyński z Wydziału Prawa i Administracji UKSW. Między innymi nie jest jasne, czy jednostronne oświadczenie stworzyło umowę międzynarodową (s. 36). Równocześnie Muszyński zauważa (s. 37), że po 1989 roku polskie władze uznawały sprawę reparacji za zamkniętą.

Uchwała z 2004 roku i odpowiedź rządu Marka Belki

W 1991 roku podpisany został traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Dokument regulował relacje między państwami, ale nie poruszono w nim tematu reparacji lub potencjalnych roszczeń o odszkodowania.

Trzynaście lat później, we wrześniu 2004 roku, Sejm przyjął uchwałę „w sprawie praw Polski do niemieckich reparacji wojennych oraz w sprawie bezprawnych roszczeń wobec Polski i obywateli polskich wysuwanych w Niemczech”. Posłowie wezwali w niej polski rząd do podjęcia stosownych działań na rzecz pozyskania reparacji wojennych i uznanie bezzasadności niemieckich roszczeń przeciwko Polsce za majątki z terenów przyznanych Polsce po 1945 roku (s. 14).

U władzy był wówczas gabinet premiera Marka Belki. Rząd odmówił realizacji uchwały i stał na stanowisku, że Polska nie będzie zgłaszać kwestii majątkowych związanych z wydarzeniami II wojny światowej (s. 16 pliku). Jako argument przywołano brak podstaw prawnych do roszczeń w tej sprawie, ponieważ Polska zrzekła się ich w 1953 roku.

Czy umowy z czasów PRL są ważne? Rząd Belki argumentował, że tak

W odpowiedzi na to do Sejmu wpłynął projekt uchwały o uznaniu oświadczenia z 1953 roku za nieobowiązujące. Rząd był przeciwny tej decyzji. W oświadczeniu przyznano (s. 4), że:

Skąd ta decyzja? Rząd przekonywał, że od 1918 roku istnieje ciągłość i tożsamość Polski jako podmiotu prawa międzynarodowego. Wyjaśniono, że „niezależnie od dzisiejszych ocen suwerenności Polski po 1944 r. występowała ona i była traktowana przez pozostałych członków społeczności międzynarodowej jako państwo suwerenne, korzystające na arenie międzynarodowej z przysługującym mu praw”.

Decyzje pozostają ważne. Skąd to stanowisko?

Tym samym, rząd Belki argumentował, że odcięcie się do uchwały przyjętej przez rząd PRL mogłoby pociągnąć za sobą problem z innymi decyzjami i umowami międzynarodowymi podjętymi po 1944 roku. Rząd wspomina o tym w stanowisku: „negowanie ciągłości suwerennego bytu Rzeczypospolitej […] mogłoby w konsekwencji obrócić się przeciw żywotnym interesom Polski”. 

Przypomnijmy, że równolegle pojawiały się niemieckie roszczenia (s. 14) dotyczące majątków pozostawionych przez osoby wysiedlone z terenów przyznanych Polsce po 1945 roku (tzw. Ziemie Odzyskane). W kontekście dyskusji o polskich roszczeniach ambasador Niemiec przyznał następująco: „Od dłuższego czasu jako członkowie Unii Europejskiej żyjemy w innym paradygmacie, a ten temat jest puszką Pandory i lepiej, by ta puszka pozostała nietknięta”.

Doszło do wspólnych ustaleń w tej sprawie. Jak we wrześniu 2004 roku donosił RMF 24, polski premier i niemiecki kanclerz oświadczyli, że dla roszczeń reparacyjnych pomiędzy Polską a Niemcami nie ma miejsca „ani pod względem prawnym, ani pod względem politycznym”. 

W przywołanym już stanowisku rządu Belki wyjaśniono, że dla właściwego ukształtowania stosunków polsko-niemieckich „niezbędne jest jednoznaczne uznanie przez RFN istniejących stosunków majątkowych na terytorium Polski ustanowionych po II wojnie światowej”.

Anna Fotyga podpisała dokument o zrzeczeniu się reparacji? Nie do końca

Fotyga była ministrem spraw zagranicznych w rządzie Jarosława Kaczyńskiego w latach 2006–2007. We wrześniu 2006 roku do jej resortu wpłynęła interpelacja posła Janusza Dobrosza z Ligi Polskich Rodzin. Jedno z pytań brzmiało następująco: „Czy podziela Pani opinię, że w 1953 roku Polska zrzekła się reparacji?”.

W odpowiedzi Fotyga powołała się na stanowisko rządu Marka Belki. Następnie wspomniała o wadach formalnych oświadczenia złożonego w 1953 roku i ograniczonej wówczas suwerenności władz polskich. Ostatecznie jednak oświadczyła, że:

W 2023 roku Anna Fotyga, już jako europoseł, została zapytana o omawiane pismo. Nie zaprzeczyła, że podpisała wspomnianą interpelację, ale dodała: „Ja od samego początku uważam, że reparacje się należą Polsce” [czas nagrania 00:45].

Czy odpowiedź na interpelację ma moc prawną? Wyjaśniamy

Podsumujmy. Wiemy, że rząd PRL zrzekł się roszczeń wobec Niemiec w oświadczeniu z 1953 roku. Status prawny tej decyzji nie jest jednoznaczny [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]. W późniejszym czasie stanowisko to podtrzymał rząd Marka Belki w 2004 roku. Anna Fotyga w odpowiedzi na interpelację potwierdziła dotychczasowe stanowisko polskich władz. Nie podjęła samodzielnie decyzji na temat zrzeczenia się reparacji.

A czy taka odpowiedź ma wiążącą moc prawną lub staje się częścią porządku prawnego? Zwróciliśmy się z pytaniem w tej sprawie do prof. Jana Wawrzyniaka z Zakładu Prawa Konstytucyjnego Akademii Leona Koźmińskiego. Konstytucjonalista wyjaśnił nam, że:

Interpelacja pyta o stanowisko rządu

A czym jest element funkcji kontrolnej Sejmu? Dr Marcin Stębelski w przewodniku dotyczącym pracy parlamentarnej tłumaczy, że jest to badanie i ocenianie działalności określonego podmiotu (s. 1). Taka kontrola nie ma charakteru władczego.

Interpelacja nie służy stanowieniu prawa (s. 2, s. 20), ale faktycznie, jak wyjaśnia Stębelski: „zasadniczy charakter spraw poruszanych w interpelacji może sugerować, że chodzi tu o uzyskiwanie informacji na temat stanowiska, jakie w niektórych sprawach zajmuje cały rząd”.

Oznacza to, że Anna Fotyga nie zrzekła się reparacji od Niemiec. Potwierdziła dotychczasowe stanowisko polskich władz. Zrobiła to w odpowiedzi na interpelację poselską, a nie – w dokumencie, który ma moc prawną. Nie zaprzeczamy, że dokument może służyć jako argument w dyskusji, ale jego pierwotną funkcją nie było zrzeczenie się reparacji.

Grzegorz Schetyna potwierdził to stanowisko

W okresie rządu PO-PSL Ministerstwo Spraw Zagranicznych również podtrzymało stanowisko Marka Belki. W kwestii braku podstawy do polskich roszczeń odwołano się do oświadczenia rządu PRL, które uznano za prawomocne.

Takie zdanie znajdziemy w odpowiedzi na dwie interpelacje: z 2014 i 2015 roku. Ministrem był wówczas Grzegorz Schetyna. Dla uczciwości warto dodać, że w tym okresie Donald Tusk nie pełnił już funkcji premiera – na tym stanowisku zastąpiła go Ewa Kopacz. Jednak gdyby przyjąć zaproponowane przez Donalda Tuska rozumowanie, należałoby stwierdzić, że minister PO Grzegorz Schetyna dwukrotnie podpisał dokument o zrzeczeniu się przez Polskę reparacji.

W listopadzie 2014 roku i w sierpniu 2015 roku podsekretarz stanu Henryka Mościcka–Dendys (w drugim przypadku z upoważnieniem ministra) stwierdziła „brak podstaw, aby zakwestionować moc prawną oświadczenia z 1953 r.”.

Rząd PiS i droga ku zmianie stanowiska

Sprawa roszczeń o rekompensatę za straty wojenne wróciła w połowie 2017 roku. Wtedy to podczas kongresu PiS Jarosław Kaczyński stwierdził, że Polska nigdy nie zrzekła się odszkodowań za II wojnę światową. W tym czasie do MSZ, na którego czele stał wtedy Witold Waszczykowski, wpłynęło zapytanie poselskie dotyczące reparacji.

Sekretarz stanu Marek Magierowski powołał się na oświadczenie gabinetu Marka Belki z 2004 roku (s. 4) i wyjaśnił, że stanowisko rządu nie uległo zmianie od 2004 roku. Zwrócił uwagę na problemy prawne i formalne związane z decyzją rządu PRL z 1953 roku, ale przyznał, że:

Wkrótce potem Ministerstwo Spraw Zagranicznych wydało oświadczenie, w którym przedstawiono inny punkt widzenia. MSZ wyjaśniło, że w odpowiedzi przywołano stanowisko z 2004 roku, ponieważ „od tamtego czasu nie były podejmowane formalno-prawne decyzje w tym zakresie”. MSZ wytłumaczyło to następująco:

Zespół PiS dążył do odzyskania reparacji

Wkrótce potem ukazała się opinia Biura Analiz Sejmowych, przygotowana na prośbę posła Arkadiusza Mularczyka. W dokumencie czytamy, że „zasadne jest twierdzenie, że Rzeczypospolitej Polskiej przysługują wobec Republiki Federalnej Niemiec roszczenia odszkodowawcze, a twierdzenie, że roszczenia te wygasły lub uległy przedawnieniu, jest nieuzasadnione” (s. 1).

W 2018 roku Mularczyk powiedział, że Polska ma prawo dochodzić od Niemiec ok. 850 mld dolarów. Pod jego przewodnictwem (w latach 2017–2022) pracował w Sejmie Parlamentarny Zespół ds. Oszacowania Wysokości Odszkodowań Należnych Polsce od Niemiec za Szkody Wyrządzone w trakcie II Wojny Światowej.

Raport o stratach i oczekiwania wobec Niemiec

Owocem prac tego zespołu był raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej. Został on opublikowany 1 września 2022 roku. Same straty materialne oszacowano na ok. 380 mln zł. Wkrótce potem rząd PiS wystosował notę dyplomatyczną do Niemiec w sprawie reparacji [1, 2, 3]. 

Jednym z przywołanych wówczas argumentów był fakt, że w ostatnim czasie Niemcy zgodziły się wypłacić reparacje za zbrodnie z czasów kolonializmu w Afryce, o czym przeczytasz więcej w innej naszej analizie.

Na tej podstawie można stwierdzić, że rząd PiS dążył do przedstawienia Niemcom roszczeń o odszkodowanie za II wojnę światową. Ostatecznie cel, czyli uzyskanie reparacji, nie został osiągnięty do końca kadencji.