Do wyborów samorządowych został ponad miesiąc. Zależy nam, by każda osoba, która weźmie udział w tych wyborach, była świadoma, o czym tak naprawdę decyduje.

W pierwszym artykule z cyklu „Decyduj świadomie” przybliżyliśmy najważniejsze informacje dotyczące podstawowej jednostki samorządu terytorialnego, jaką jest gmina. Teraz czas na informacje o samorządzie powiatowym.

Czym jest powiat?

Jak już wyjaśnialiśmy, według art. 1 ustawy o podziale terytorialnym państwa Polska jest podzielona na gminy, powiaty i województwa. Gmina to najmniejsza jednostka podziału. Powiat z zasady łączy kilka gmin.

To, że w skład powiatu wchodzi kilka gmin, nie oznacza, że powiat jest od nich ważniejszy lub że nimi rządzi. Każda jednostka samorządu terytorialnego ma swoje własne władze i odrębne zadania.

Czym jest miasto na prawach powiatu?

Zanim przejdziemy do omówienia władz i zadań, warto wyjaśnić, że również niektóre miasta mają prawa przysługujące powiatom. Jak czytamy w art. 91 wspomnianej ustawy, prawa powiatu przysługują miastom, które dzień przed wprowadzeniem obecnego podziału terytorialnego państwa (31.12.1998) liczyły więcej niż 100 tys. mieszkańców lub były siedzibami wojewodów. Takie prawa nadawano też przy podziale kraju innym miastom.

Wśród miast na prawach powiatu znajdziemy m.in.:

• Warszawę (o której ustroju traktuje osobna ustawa),
• Chełm (dawną siedzibę województwa chełmskiego),
• Jastrzębie-Zdrój (liczące przed 1999 rokiem 102 tys. mieszkańców),
• Żory (które nie były siedzibą województwa ani nie miały 100 tys. mieszkańców).

Według danych z 1 stycznia 2024 roku w Polsce znajduje się 314 powiatów i 66 miast na prawach powiatu. Najwięcej, bo aż 19 takich miast, znajduje się w województwie śląskim.

Organy powiatu

Art. 8 ustawy o samorządzie powiatowym mówi, że do organów powiatu należy rada powiatu oraz zarząd powiatu. 

Rada powiatu jest organem stanowiącym i kontrolnym (art. 9 ust. 1). Zgodnie z art. 12 do jej zadań należy uchwalanie różnych przepisów (np. statutu powiatu, budżetu) i programów (np. zapobiegania przestępczości, przeciwdziałania bezrobociu). 

Jak stanowi z kolei art. 26 ustawy, zarząd powiatu jest organem wykonawczym. W jego skład wchodzi starosta (jako przewodniczący), wicestarosta i pozostali członkowie (od 1 do 3). Można powiedzieć, że zarząd jest na poziomie powiatu odpowiednikiem gminnego wójta. W odróżnieniu jednak od wójta wybiera go organ prawodawczy (rada powiatu), a nie mieszkańcy (art. 27). Dodatkowo jest to organ wieloosobowy, a nie jednoosobowy.

W przypadku miast na prawach powiatu funkcje tych organów sprawuje rada miasta i prezydent (art. 92 ust. 1).

Jakie zadania realizują powiaty?

W art. 4 ustawy o samorządzie powiatowym wymieniono szereg zadań, które wykonuje powiat. Jak czytamy, należą do nich zadania publiczne o charakterze ponadgminnym.

Niektóre kategorie zadań wskazane dla gminy powtarzają się na poziomie powiatu. Różnica polega na skali przedsięwzięć. Weźmy kilka przykładów: 

• edukacja publiczna – gmina może zajmować się szkołami podstawowymi, a powiaty liceami;
• ochrona zdrowia – gmina może prowadzić ośrodek zdrowia, a powiat szpital;
• transport zbiorowy – gmina może łączyć poszczególne osiedla, a powiat – gminy.

Powiaty mają też swoje specyficzne zadania, których nie wykonują gminy. Na poziomie powiatów funkcjonują np. urzędy pracy i rzecznicy konsumentów.

Tak jak gminy powiaty wykonują również zadania zlecone przez rząd (art. 20). Zalicza się do nich prowadzenie domów samopomocy dla osób z zaburzeniami psychicznymi. To także organizacja programów integracji dla uchodźców w centrach pomocy rodzinie.

Skąd powiaty czerpią środki finansowe?

Powiatowe źródła dochodów zostały opisane w ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego. W art. 5 wymieniono takie źródła jak wpływy z opłat, dochody z majątku czy dochody z kar i grzywien.

Powiatom przysługuje również część podatku od osób prawnych (CIT). Mogą one liczyć na 1,4 proc. tego podatku od podatników, których siedziba znajduje się na obszarze danego powiatu (art. 5 ust. 3). Tak jak w przypadku gmin powiaty również mogą liczyć na subwencje (art. 7) oraz dotacje z budżetu państwa (art. 8).

Finanse powiatu na przykładzie

Tym razem przyjrzymy się dochodom budżetowym, przeglądając raport o stanie powiatu wołomińskiego w 2022 roku. 

Dotacje i subwencje stanowiły ponad połowę budżetu. To m.in. ponad 40 mln zł z programów i rezerw rządowych i około 11 mln zł z dotacji unijnych (s. 14). Dochody własne powiatu to jedynie 11 proc. całkowitej kwoty dochodów (s. 13).

O czym przeczytasz w kolejnej części cyklu?

Jeśli chcesz wiedzieć o samorządzie powiatu jeszcze więcej, zapoznaj się ze źródłami, które podlinkowaliśmy wyżej. Śledź też kolejne części naszego cyklu.

W kolejnym artykule z cyklu „Decyduj świadomie” odpowiemy m.in. na następujące pytania:

• Czy województwem rządzi wojewoda?
• Co może wybudować samorząd województwa?
• Jak dużymi środkami dysponuje województwo?

Nadchodząca odsłona cyklu będzie ostatnią, która dotyczy władz, zadań i źródeł finansowania samorządów. Pozostałe artykuły skupią się już bezpośrednio na zbliżających się wyborach samorządowych.

Zapraszamy po kolejne dawki wiedzy we wtorki i czwartki!