Ten tekst jest częścią serii poświęconej faktoidom, czyli anegdotkom, które lubimy przekazywać, zwłaszcza w charakterze „naukowych” ciekawostek. Raz powielone, stają się prawie nieśmiertelne. Dlaczego? Ponieważ mają fantastyczny potencjał społeczny: miło jest rzucić w towarzystwie jakąś mądrą, intrygującą tezą.

Dziś zapraszamy do wyjątkowego odcinka serii. Nie będziemy się w nim skupiać na jednym, konkretnym faktoidzie, ale opiszemy, dlaczego nawet absurdalne, pozornie niewiarygodne treści (np. te udostępniane w ramach prima aprilis) mogą nieść za sobą daleko idące konsekwencje.

Primaaprilisowe zwyczaje są szeroko rozpowszechnione

Tradycje związane z kwietniowym robieniem sobie żartów i nabieraniem rozmówców są dość szeroko rozpowszechnione. Odpowiedniki święta prima aprilis występują m.in. w Niemczech, we Francji, w Wielkiej Brytanii, w Danii, w Finlandii, w Szwecji czy w Norwegii. W każdym z tych krajów występują indywidualne zwyczaje, wyróżniające je na tle innych państw i kultur. Na przykład w krajach francuskojęzycznych żarty dotyczą zwykle… ryby. Samo święto nazywane jest zresztą kwietniową rybą (fr. poisson d’avril).

Karuzela śmiechu w tych rejonach kręci się więc wokół tego, komu niepostrzeżenie przyczepiono do pleców papierową rybę. Czasami tradycja występuje w wersji nieco wygładzonej i polega np. na tym, że 1 kwietnia klienci mogą nabyć w cukierniach czekoladowe ryby.

Niektóre kraje hiszpańskojęzyczne mają tradycje, które są podobne do polskiego prima aprilis, ale są powiązane z inną datą. Mieszkańcy Hiszpanii i części krajów Ameryki Południowej pod koniec grudnia obchodzą Día de los Santos Inocentes i robią sobie nawzajem dowcipy podobne w stylu do tych polskich.

Nawet coś, co zaczęło się jako absurdalna mistyfikacja, może mieć daleko idące konsekwencje

Powszechność tradycji podobnych do polskiego prima aprilis wynika m.in. z tego, że śmiech i żarty są ważnymi spoiwami ludzkiej komunikacji. Dobrze jest czasem porzucić realia codziennego życia i zanurzyć się w wyobrażonym świecie, w którym żyją tajemnicze stwory, zagadki czekające na rozwiązanie czy niezwykłe cywilizacje. Ale konsekwencje „niewinnych” żartów bywają niekiedy bardzo daleko idące.

Bywa i tak, że konsekwencje mistyfikacji wykraczają poza ekonomię. Tak było np. z czaszką tzw. człowieka z Piltdown. W 1912 roku Charles Dawson, brytyjski amator archeologii i paleontologii, przedstawił pracownikowi British Museum pewne niezwykłe znalezisko. Była to czaszka hominida z częścią mózgową i twarzową typową dla współczesnego człowieka oraz wydatną żuchwą – taką, jaką mają inne naczelne, np. orangutany.

Mistyfikacja dotycząca „człowieka z Piltdown” przetrwała cztery dekady i do dziś znajduje się w muzeum

Dawson skleił fragmenty czaszki człowieka z żuchwą orangutana i częścią uzębienia szympansa. Dodatkowo poddał „znalezisko” kilku zabiegom, które miały poprawić jego wiarygodność (np. spiłował kły, by pasowały do zgryzu, chemicznie „postarzył” kości). Jego mistyfikacja została obnażona dopiero w latach 50. XX wieku, kiedy techniki analityczne były już na tyle zaawansowane, że pozwoliły na demaskację fałszerstwa.

Absurdalne treści również mogą być wzięte na serio

Nawet nieprawdopodobne historie mogą zostać uznane za wiarygodne, jeśli tylko źródło informacji jest poważane przez odbiorców. Tak było chociażby wtedy, gdy szanowana i uznawana za wiarygodną telewizja BBC wypuściła w 1957 roku program dotyczący… drzew, na których rośnie spaghetti.

Nawet teorie, które wydają się irracjonalne, mogą być wykorzystywane do rozpowszechniania dezinformacji

Typowe faktoidy, które często omawiamy w tym cyklu, a także opisane powyżej historie mają kilka cech wspólnych. Intencja ich twórców jest często taka, by zaciekawić, zaistnieć, choć na moment zwrócić czyjąś uwagę. Jednak konsekwencje takich działań mogą być trudne do przewidzenia. W redakcji Demagoga często mamy do czynienia z treściami, które wydają się zbyt irracjonalne, by ktoś mógł w nie uwierzyć (np. 1, 2, 3, 4), a jednak ich twórcom udaje się je wykorzystać do tworzenia fałszywych narracji.

Takie powiązania – pomiędzy tym, co pozornie absurdalne, a tym, co stanowi element szkodliwej dezinformacji – sprawiają, że warto się pochylić nad każdą treścią, która wprowadza w błąd. To m.in. dlatego w Demagogu zajmujemy się czasami tematami, które wydają się niepoważne. Bo zdajemy sobie sprawę z tego, że one również mogą być wykorzystywane do szerzenia dezinformacji.