Eksperci zgromadzeni wokół Fundacji Forum Bezpieczeństwa – w tym przedstawiciele Stowarzyszenia Demagog Małgorzata Kilian-Grzegorczyk i Patryk Zakrzewski – wyróżnili trzy podstawowe kategorie działań, które należy podjąć w celu przeciwdziałania dezinformacji: korygowanie fałszywych informacji, zwiększanie odporności społecznej oraz przeciwdziałanie wpływowi społecznemu. 

Praktyczne działania musi podjąć przede wszystkim państwo, zwłaszcza w obszarze komunikacji strategicznej i kryzysowej. Wśród rekomendacji znalazła się również większa dbałość o jakość debaty publicznej. Pod tym względem niezwykle ważną rolę odgrywają zarówno media, jak i organizacje factcheckingowe. 

– Walka z dezinformacją jest ważnym działaniem, które musimy podejmować na wielu płaszczyznach. Od edukacji i przestrzeni informacyjnej po regulacje prawne i bezpieczeństwo narodowe – wskazuje prezeska Stowarzyszenia Demagog Małgorzata Kilian-Grzegorczyk, jedna z autorek raportu. Szczegółowe rekomendacje dotyczą sześciu obszarów:

• państwo i jego instytucje,
• regulacje prawne,
• bezpieczeństwo narodowe,
• przestrzeń informacyjna,
• edukacja i wychowanie,
• psychologia i socjologia.

Przedstawiamy najważniejsze wnioski dotyczące każdego z nich. 

Państwo i jego instytucje

Podstawową potrzebą w tym obszarze jest opracowanie i przyjęcie strategii bezpieczeństwa informacyjnego państwa. Jak czytamy w raporcie: „strategia bezpieczeństwa powinna zakładać prymat społeczeństwa obywatelskiego w przeciwdziałaniu dezinformacji w ogóle, ale z aktywną rolą instytucji rządowych w zakresie wspierania edukacji medialnej, niezależnych mediów oraz przeciwdziałania dezinformacji zewnętrznej”.

Procedury dostosowane do walki z dezinformacją

Eksperci rekomendują również opracowanie nowych lub poprawę dotychczasowych procedur związanych z nadzorem nad informacją. Chodzi przede wszystkim o przegląd rozwiązań prawnych i administracyjnych dotyczących instytucji kluczowych dla systemu przeciwdziałania dezinformacji, takich jak Państwowa Komisja Wyborcza, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Urząd Komunikacji Elektronicznej czy Rzecznik Praw Obywatelskich. 

Autorzy zalecają ponadto wprowadzenie wyższych progów wybieralności w niektórych z tych instytucji, zwłaszcza w Państwowej Komisji Wyborczej oraz w Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji. Poza tym wskazują na potrzebę opracowania mechanizmów wzmacniania przeciwdziałania dezinformacji na czas trwania kampanii wyborczych. Jedno z zaleceń dotyczy też utworzenia w Sejmie i w Senacie komisji ds. przeciwdziałania dezinformacji.

Wzmacnianie niezależnych mediów i instytucji

Kolejną wskazówką ekspertów jest większe wykorzystanie publicznych i innych ośrodków badawczych, szczególnie Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Ośrodka Studiów Wschodnich oraz Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej – Państwowego Instytutu Badawczego. 

Instytucje te powinny otrzymać zadanie analizy zagrożeń i przedstawiania rekomendacji przeciwdziałania im, a także szkolenia grup społecznych, polityków, administracji, samorządów itp.

Nacisk położono również na rolę organizacji pozarządowych i niezależnych mediów, które dbają o jakość debaty publicznej, w tym przeciwdziałają dezinformacji. Autorzy raportu rekomendują, by państwo wspierało takie instytucje – także finansowo.

Regulacje prawne

Podstawową rekomendacją jest rozróżnienie między prawem do swobody wypowiedzi a łamaniem prawa czy czynieniem szkody innym. Ważne jest też precyzyjne określenie pojęć „ofiara” i „poszkodowany” oraz zdefiniowanie podmiotu odpowiedzialnego za działania dezinformacyjne.

Implementacja przepisów unijnych

Eksperci rekomendują promowanie rozwiązań zawartych w europejskim Kodeksie postępowania w zakresie dezinformacji. W tym kontekście ważne jest przygotowanie podstawowych z punktu widzenia społeczeństwa obywatelskiego dokumentów, adresowanych do instytucji, platform społecznościowych i partnerów.

Rozwiązania dla użytkowników

Jednym z mechanizmów ułatwiających szerzenie dezinformacji jest algorytmizacja mediów społecznościowych, pozwalająca śledzić zachowania użytkowników. Aby temu przeciwdziałać, platformy społecznościowe powinny wprowadzić rozwiązania pozwalające na nieskrępowany wybór przez użytkowników treści, które ci chcą oglądać na swoich newsfeedach (tablicach). 

Przydatne byłoby ponadto wprowadzenie rozwiązań demonetyzujących treści dezinformacyjne.

Bezpieczeństwo narodowe

Kolejnym postulatem jest powołanie instytucji w rodzaju rady ds. mediów społecznościowych. Jej celem miałoby być ulepszanie współpracy platform społecznościowych z podmiotami zwalczającymi dezinformację, np. poprzez uzgodnienie mechanizmu usuwania szkodliwych informacji uznawanych za godzące w bezpieczeństwo narodowe. 

W tej części zwrócono szczególną uwagę na kwestię dostępu do informacji dotyczących bezpieczeństwa kraju, zwłaszcza na temat konfliktów w pobliżu granic Polski. Instytucje publiczne powinny skupić się zwłaszcza na prebunkingu, czyli na zapobieganiu kryzysom informacyjnym na podstawie sygnałów pozyskanych wcześniej przez służby czy dyplomację.

Instytucje zajmujące się bezpieczeństwem powinny też częściej współpracować z podmiotami prywatnymi, np. z sieciami i platformami społecznościowymi lub organizacjami pozarządowymi.

Przestrzeń informacyjna

W raporcie zwrócono także uwagę na rolę mediów w kształtowaniu debaty publicznej. Jedną z rekomendacji jest wprowadzenie w organizacjach medialnych standardów dotyczących postępowania z informacją – zwłaszcza w zakresie weryfikowania faktów. Mogłoby to polegać na wyznaczaniu w redakcjach osób odpowiedzialnych za sprawdzanie wiarygodności źródeł i informacji.

Budowanie prestiżu zawodu fact-checkera 

Autorzy raportu zalecają przywiązywanie większej wagi do sprawdzania informacji. Ważne jest nie tylko samo weryfikowanie informacji, lecz także komunikowanie o tym, jak się to robi i jakie efekty przynosi ta czynność.

Kompetencje związane ze sprawdzaniem faktów powinny być też rozwijane u pracowników pozostałych mediów. Prezeska Stowarzyszenia Demagog zauważa, że cel ten można osiągnąć dzięki współpracy mediów z organizacjami factcheckingowymi, takimi jak Stowarzyszenie Demagog. 

Poza samym weryfikowaniem dezinformujących treści ważne jest też tropienie i ujawnianie ich źródeł – w tym celu należy wzmacniać medialne zespoły śledcze.

Większa niezależność mediów

Oprócz wzmacniania kompetencji dziennikarzy ważne jest też szukanie alternatywnych modeli biznesowych. Eksperci zwracają uwagę, że na poprawę jakości mediów mogłoby wpłynąć wykorzystywanie nowych sposobów finansowania mediów – w mniejszym stopniu uzależniających je od ruchu sieciowego i reklam.

Edukacja i wychowanie

Jak wskazuje Patryk Zakrzewski, koordynator Akademii Fact-checkingu i współautor raportu, jednym z celów debaty na temat dezinformacji jest wprowadzenie „lepszej edukacji”. – Zaproponowaliśmy konkretne rozwiązania w wymiarach indywidualnym, grupowym, społecznym i systemowym – wyjaśnia. 

Edukacja medialna

Krytyczne i refleksyjne myślenie jako strategiczny element nauczania powinno stanowić podstawę w całym procesie nauczania, bez względu na przedmiot. Zjawisko dezinformacji powinno być traktowane przez nauczycieli przede wszystkim jako problem społeczny, a nie – techniczny. Dlatego ważne jest też edukowanie o mechanizmach funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego.

Oprócz praktycznych umiejętności i kompetencji cyfrowych uczniowie powinni mieć możliwość uczenia się o sposobach tworzenia narracji, o kompetencjach poznawczych, o zaufaniu do instytucji itp. Ważne są też takie aspekty jak cyfrowa higiena, bezpieczeństwo i poszanowanie godności człowieka.

Wsparcie dla szkół i nauczycieli

Ważne są nie tylko kompetencje uczniów, lecz także uczących. Autorzy raportu rekomendują, by szkoły współpracowały z organizacjami pozarządowymi, działającymi w obszarze edukacji medialnej i przeciwdziałania dezinformacji.

Podstawą tej współpracy powinno być upowszechnianie w środowisku nauczycielskim materiałów edukacyjnych, opracowywanych przez organizacje pozarządowe.

Konieczne jest też wzmacnianie podmiotowości nauczycieli oraz zwiększenie autonomii szkół i samorządów w celu rozwijania demokratycznej edukacji i partycypacji – zwłaszcza na poziomie lokalnym.

Psychologia i socjologia dezinformacji

Walka z dezinformacją powinna odbywać się ponad podziałami. Mogłoby się to przejawiać np. w zwołaniu okrągłego stołu składającego się z przedstawicieli instytucji państwowych, mediów i NGO, którzy podjęliby się wypracowania strategii walki z dezinformacją. Ważne jest, aby w walkę z dezinformacją włączyć też psychologów społecznych.

Inne postulowane rozwiązania to powołanie rzecznika/urzędu ds. informacji (zajmującego się rekomendowaniem i wspomaganiem świadomego tworzenia treści) oraz utworzenie funduszu na rzecz przeciwdziałania szkodliwym i nielegalnym treściom w cyberprzestrzeni.

Cały raport Fundacji Forum Bezpieczeństwa znajdziesz tutaj.