Ostatnio w dyskursie publicznym zrobiło się głośniej o spadku wyszczepialności na odrę oraz krztusiec i o związanych z tym konsekwencjach (np. 1, 2, 3, 4). Polskie media obiegła też informacja o noworodku, który zmarł po zachorowaniu na krztusiec (np. 1, 2, 3). Temat poziomu zaszczepienia był poruszany przez polityków, a także przez ekspertów.

W tej analizie przyjrzymy się tym kwestiom i odpowiemy na pytania:

• co nam grozi, jeśli odsetek zaszczepionych osób nadal będzie spadać, jakie mogą być konsekwencje spadku wyszczepialności populacji polskiej,
• jaką rolę w kształtowaniu niechętnych postaw wobec szczepień ochronnych odgrywa dezinformacja.

Wyszczepialność na odrę nie wróciła do stanu sprzed pandemii COVID-19

Jak już pisaliśmy w jednej z naszych poprzednich analiz, od początku tego roku do 15 lipca zgłoszono 232 zachorowania na odrę (s. 3). To ponad 10 razy więcej niż w analogicznym okresie poprzedniego roku. Wtedy bowiem stwierdzono tylko 22 przypadki tej choroby (s. 3).

Jak wskazuje Światowa Organizacja Zdrowia (WHO):

Odra jest problemem w skali globalnej, europejskiej i polskiej

Spadek wyszczepialności na odrę dotyczy niestety nie tylko Polski. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) pisze:

Jak zwrócono uwagę na łamach „Nature” (oryginalny artykuł nie znajduje się w otwartym dostępie, ale jego treść opublikowano również, za zgodą redakcji, na stronie magazynu „Scientific American”, gdzie można go w całości przeczytać):

Odra jest bardzo zaraźliwa, a jej przechorowanie – niebezpieczne

Jak wskazano w przytoczonej publikacji z „Nature”, relatywnie „niewielkie” wzrosty zachorowań na odrę (tu: 18 proc.) mogą prowadzić do względnie bardzo wysokiego odsetka zgonów spowodowanych tą chorobą (tu: wzrost o 43 proc.).

Dlaczego tak się dzieje? Na stronie Harvard School of Public Health czytamy:

Krztusiec zagraża najbardziej wrażliwym członkom społeczeństwa

Podobną sytuację w kontekście spadku wyszczepialności i wzrostu zachorowań obserwujemy obecnie w przypadku krztuśca. Jest to ostra choroba zakaźna wywoływana przez bakterie: pałeczki krztuśca lub parakrztuśca.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy (NIZP PZH – PIB) podaje:

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) dodaje następujące informacje na temat krztuśca:

Krztusiec jest niebezpieczny, a liczba zachorowań na tę chorobę wzrasta

Aby mieć właściwe wyobrażenie na temat tego, jak przebiega kaszel krztuścowy i jak różni się on od objawów typowego przeziębienia, przytoczmy opis opublikowany przez NIZP PZH – PIB na prowadzonej przez nich stronie szczepienia.pzh.gov.pl: „Napadowy kaszel wiąże się z trudnościami w pozbyciu się z oskrzeli lepkiej wydzieliny, złożonej z komórek zapalnych oraz uszkodzonego nabłonka dróg oddechowych. Napady kaszlu mogą trwać wiele minut, prowadząc do całkowitego wyczerpania organizmu, wymiotów czy bezdechu”.

Jak czytamy na stronie podlegającej NIZP PZH – PIB: „Najwyższy odsetek zachorowań utrzymuje się w grupie dzieci w wieku 0–4 lata – u co piątego dziecka stwierdzany jest krztusiec, natomiast ponad połowa zachorowań dotyczy osób w wieku > 15 lat, z obserwowanymi dwoma szczytami: wśród nastolatków oraz osób starszych”.

W ostatnich latach rośnie liczba uchyleń od szczepień

W ostatnich latach można zaobserwować spadek wyszczepialności na krztusiec. Na przykład w latach 1997–2016 odsetek dzieci, które w trzecim roku życia były zaszczepione przeciwko tej chorobie, wynosił 99 proc. lub więcej. Od 2017 roku wyszczepialność spadała i wynosiła:

• w 2017 roku: 96 proc.,
• w 2018 roku: 96 proc.,
• w 2019 roku: 95 proc.,
• w 2020 roku: 95 proc.,
• w 2021 roku: 94 proc.,
• w 2022 roku: 94 proc.

Dane dotyczące 2023 roku nie zostały jeszcze uwzględnione ani na stronie prowadzonej przez NIZP PZH – PIB, ani w cyklicznej publikacji „Szczepienia ochronne w Polsce”.

Niechęć wobec szczepień jest jedną z przyczyn wzrostu zachorowań

Według NIZP PZH – PIB spadek akceptacji dla szczepień i spadek wyszczepialności są jednymi z przyczyn obserwowanego obecnie wzrostu zachorowań na krztusiec:

Jaki wpływ na spadek wyszczepialności ma dezinformacja?

Skoro już ustaliliśmy, że obecnie obserwuje się zarówno spadek wyszczepialności na krztusiec i odrę, jak i idące za nim konsekwencje zdrowotne, spróbujmy odpowiedzieć na pytanie: jaki wpływ na te procesy miało powielanie fałszywych informacji?

Związkom pomiędzy dezinformacją a spadkiem wyszczepialności przyglądał się m.in. międzynarodowy zespół uczonych, którzy w tym roku opublikowali pracę naukową na łamach recenzowanego czasopisma medycznego „BMJ”.

Zanim powołamy się na dane pochodzące z tej pracy – małe objaśnienie. Autorzy tej publikacji rozróżniają pojęcia dezinformacji oraz misinformacji, jednak ten drugi termin traktują jako bardziej pojemny i nim właśnie najczęściej posługują się w swojej pracy. Według przyjętych przez uczonych definicji dezinformacja jest rodzajem celowego działania misinformacyjnego, czyli wprowadzającego w błąd (s. 2). 

W publikacji, która ukazała się na łamach „BMJ”, czytamy:

Dezinformacja i misinformacja nasilają niechęć do szczepień

Związek pomiędzy dezinformacją i misinformacją a oporem wobec szczepień potwierdzili również autorzy pracy, która ukazała się dwa miesiące temu na łamach „Science”.

Autorzy przytoczonych badań wytypowali dwa największe zagrożenia dla pozytywnych postaw wobec szczepień. Pierwsze to media, które nie są weryfikowane przez żadnych fact-checkerów. W tych środkach przekazu nieprawidłowe dane i ich interpretacje mogą oddziaływać na czytelników przez długi czas, bez jakiegokolwiek sprawdzenia z zewnątrz.

Krzykliwe nagłówki zniechęcają do szczepień

Zacytujmy przykładowe przytoczone przez uczonych nagłówki, które oddziaływały destrukcyjnie na pozytywne postawy wobec szczepień i jednocześnie były fałszywe lub brakowało im prawidłowego kontekstu (s. 4):

• „Liz Wheeler: »This peer−reviewed scientific study shows that COVID−19 vaccine causes two deaths for every three lives it saves«”.

(„Liz Wheeler: »Z recenzowanego badania naukowego wynika, że ​​szczepionka przeciwko COVID-19 powoduje dwa zgony na trzy uratowane życia«”).

• „Fauci Caught In Massive Scandal Hiding Death And Damage From COVID Vaccines”.

(„Fauci przyłapany na ogromnym skandalu ukrywającym śmierć i szkody spowodowane szczepionkami przeciwko COVID”).

• „Bill Filed In Washington Would Authorize »Strike Force « To »Involuntarily Detain « Unvaccinated Families”.

(„Projekt ustawy złożony w Waszyngtonie upoważniłby »siły uderzeniowe « do »przymusowego zatrzymania « niezaszczepionych rodzin”).

Trudno nie doszukać się podobieństwa pomiędzy tymi nagłówkami a treściami, które często weryfikujemy na łamach Demagoga, np. [pisownia oryginalna]:

• „Chiny 2015 r….Obama , Dr Fauci i Żona Gatesa, w labolatorium w Wuhan!” (1),
• „Tajemnica »Naglicy « Już Wyjaśniona! Przyznali Się Oficjalnie!” (2).

Jak minimalizować wpływ dezinformacji zdrowotnej?

Skoro dezinformacja medyczna doprowadza do sceptycznych postaw wobec szczepień, a te z kolei skutkują spadkiem wyszczepialności, to czy istnieje jakieś rozwiązanie dla tych problemów?

Na podstawie aktualnie dostępnych dowodów autorzy pracy formułują jednak m.in. następujące zalecenia (s. 2–4):

• Treść weryfikująca dezinformację oddziałuje skuteczniej wtedy, gdy jest dopasowana precyzyjnie do konkretnej grupy odbiorców (np. rodzice, grupy wiekowe itp.).
• Samo mówienie o ryzyku i korzyściach związanych ze szczepieniami to za mało. Potrzebne jest również odnoszenie się do indywidualnych wartości (np. ochrony bliskich itp.).
• Treści edukacyjne oraz weryfikujące powinny być kierowane również do osób młodszych (np. młodzieży). Mimo że ich opieką zdrowotną zarządzają głównie rodzice, świadomość zdrowotna kształtowana jest również u samych zainteresowanych.
• Debunkingowi powinien towarzyszyć również prebunking, czyli m.in. edukacja dotycząca wiarygodnych źródeł, weryfikacji informacji zdrowotnych itp.
• Treści publikowane przez specjalistów i organizacje zajmujące się zdrowiem powinny być lepszej jakości, atrakcyjniejsze, łatwiejsze do znalezienia, dostosowane do odbiorców.
• Walka z dezinformacją dotyczącą szczepień nie odbędzie się bez proaktywnego udziału podmiotów zarządzających platformami social mediów. Wskazane jest nie tylko znakowanie fałszywych informacji, ale też systemowe podejście do ograniczania ich rozprzestrzeniania, w tym: rozszerzone udostępnianie badaczom oraz prawodawcom danych dotyczących funkcjonowania mediów społecznościowych.

Strategie walki z dezinformacją

Strategie zmierzające do walki z dezinformacją na temat szczepień omówiono również w przeglądowej pracy naukowej opublikowanej w 2023 roku na łamach „Vaccine”.

W analizie tej podzielono działania na trzy kategorie. Pierwsza z nich to interwencje, które wydają się obiecujące, skuteczne. Druga to praktyki, co do których uzyskiwano mieszane rezultaty (jedne badania wskazywały, że dane działanie jest skuteczne, inne – że nie za bardzo). Trzecia grupa to strategie, w przypadku których wykazano brak skuteczności.

W grupie strategii o mieszanej skuteczności uczeni umieścili (s. 6):

• obalanie dezinformacji dotyczącej szczepień, która już się pojawiła, bez dodatkowych działań (czyli np. bez poszerzania kontekstu, bez ukazywania perspektywy konkretnych grup demograficznych, bez dodatkowej edukacji itp.),
• publikowanie materiałów edukacyjnych na temat szczepień.