Jednym z głównych założeń kontroli było zbadanie kwestii, jak NGO radzą sobie z delegowaniem zadań oraz realizacją rządowych programów. Początek kontroli rozpoczął się jeszcze w 2017 roku, kiedy to nastąpiła centralizacja systemu zarządzania i nadzoru nad działalnością organizacji pożytku publicznego. Obecnie organem centralnym odpowiedzialnym za współpracę z NGO jest Narodowy Instytut Wolności (NIW). Dodatkowo od 2015 roku ministrowie i wojewodowie mają obowiązek przyjęcia w drodze zarządzenia rocznego lub wieloletniego „Programu współpracy z organizacjami pozarządowymi”. 

Raport NIK został podzielony na kilka obszarów. Wśród nich najważniejsze pytania dotyczyły działań administracji rządowej, NIW i organizacji pozarządowych. Łącznie kontrolą objęto 42 jednostki. Wśród nich znalazły się: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Narodowy Instytut Wolności, cztery ministerstwa, pięć urzędów wojewódzkich i 31 beneficjentów. 

Nie oznacza to jednak, że pracownicy NIK w czasie kontroli nie wykryli różnego rodzaju nieprawidłowości.

Administracja rządowa

Poza dwoma przypadkami ministrowie i wojewodowie zrealizowali obowiązek opracowania „Programu współpracy z organizacjami pozarządowymi”. Przed ich przyjęciem prowadzono konsultacje z danymi organizacjami. 

W latach 2017–2020 obowiązku przygotowania programu współpracy nie wykonał Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Minister wyjaśnił, że „jako Przewodniczący Komitetu ds. Pożytku Publicznego, podjął się całościowej, skoordynowanej i spójnej reformy funkcjonowania organizacji pozarządowych”. Jednocześnie poinformował pracowników NIK o wszczęciu przygotowań do przyjęcia formalnego dokumentu.

Drugą jednostką administracyjną bez planu na współpracę z NGO był Małopolski Urząd Wojewódzki. Stosowny dokument pojawił się dopiero w styczniu 2020 roku. Brak programu w latach 2017–2019 wojewoda tłumaczył realizacją zadań wynikających z Programów współpracy opracowanych przez Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej na lata 2015–2017 i 2018–2020.

Jak wykazał raport, głównym problemem w przygotowywanych programach był brak wskaźników pozwalających na realną ocenę realizacji wykonania projektów. Nie było także określonych kryteriów pozwalających ocenić stopień osiągnięcia celów. Wykonanie zadania oceniano na podstawie analizy liczb i wartości udzielonych dotacji, a także wyliczania efektów rzeczowych uzyskanych w ramach dotowanych projektów. 

Realizacja zadań przez NIW

Kontrola przeprowadzona przez NIK w 2019 roku negatywnie oceniła część zadań realizowanych przez Narodowy Instytut Wolności. Główne zarzuty dotyczyły zlecania zadań organizacjom pozarządowym oraz ich rozliczania.

W latach 2018–2020 Instytut przeprowadził 21 konkursów na realizację zadań publicznych. Złożono w nich prawie 22 tys. wniosków o dofinansowanie na łączną kwotę ponad 4 687 229,7 tys. zł. Do dofinansowania wybrano 11 proc. wniosków, podpisując 2 390 umów na łączną kwotę 423 180,2 tys. zł

Problem wykazano np. w regulaminach konkursów w ramach Programu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich (FIO). W edycji 2018 i 2019 nie sprecyzowano zasad wyboru ofert, które zostały umieszczone na liście rezerwowej. Decyzjami dyrektora NIW zostały udzielone w tym czasie dotacje dla sześciu podmiotów, które nie otrzymały najwyższej liczby punktów. W uzasadnieniu podano, że podmioty te ponownie zadeklarowały gotowość do realizacji zadań określonych w ofertach, a przy dofinansowaniu brano pod uwagę, czy oferta mieści się w ramach kluczowych dla interesu publicznego polityk publicznych.

NIK sformułowała wniosek o doprecyzowanie w regulaminach konkursów zasad wyboru ofert z list rezerwowych, w sposób zapewniający przejrzystość i konkurencyjność ich wyboru.

Dodatkowo kontrola wykazała, że w konkursach FIO w latach 2018 i 2019 w komisjach zasiadało sześć osób, które były powiązane z organizacjami biorącymi udział w konkursie. Mimo że żadna z tych osób nie brała udziału w ocenie merytorycznie składanych wniosków, to zdaniem NIK: „W celu zachowania standardów przy wyborze projektu dofinansowania należy rozważyć wypracowanie w NIW procedur eliminujących możliwość wystąpienia konfliktu interesów w Komisjach konkursowych”.

Po kontroli przeprowadzonej w 2019 roku NIK przygotował 7 wniosków, na podstawie których NIW przeprowadził zmiany w sposobie funkcjonowania. Kontrola w 2020 roku nie wykazała większych nieprawidłowości.

Realizacja zadań przez organizacje pozarządowe

Wykryte przez kontrolerów NIK nieprawidłowości dotyczyły przede wszystkim prowadzenia ewidencji i dokumentacji księgowej, a także podawania w sprawozdaniach z realizacji dotowanych zadań informacji niezgodnych z rzeczywistością. Kontrola wykazała także przypadki podwójnego finansowania tego samego zadania.

Zadanie, niezgodnie z warunkami umów, zrealizowało dwóch z 31 beneficjentów objętych kontrolą: Towarzystwo Słowaków w Polsce oraz Pomorskie Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. 

Pierwsza z wymienionych organizacji uzyskała dofinansowanie na budowę Domu Kultury Słowackiej. Jak się jednak okazało, inwestycja została zrealizowana niezgodnie zarówno z zatwierdzonym projektem budowlanym, jak i zakresem określonym w ofercie zadania publicznego. Zdaniem Towarzystwa zmiany w zakresie prac wynikały z napotkania kurzajek błotnych i podmokłego terenu na placu budowy.

Z kolei druga z organizacji opłacała z dotacji całoroczny koszt wynajmu lokalu mieszkaniowego (mimo że w projekcie była zawarta informacja o 3-miesięcznym okresie dotacji), w nieprawidłowy sposób prowadziła księgi rachunkowe, a także nieprawidłowo rozliczała faktury.

Spośród 31 beneficjentów objętych badaniem 10 z nich nie wykorzystało pełnej kwoty dotacji i dokonało zwrotu do instytucji udzielającej wsparcia finansowego.

NIK w wyniku kontroli zobowiązała sześciu beneficjentów do zwrotu części dotacji, jako dotacji wykorzystanej niezgodnie z przeznaczeniem lub wydatkowanej z naruszeniem prawa.

Źródło: NIK

Biorące udział w badaniu NGO proszone były także o podanie swoich oczekiwań względem administracji. Wśród najważniejszych postulatów znalazły się:

• zmniejszenie biurokracji,
• zwiększenie środków przyznawanych dla organizacji ze względu na wzrost kosztów działalności i trudności w pozyskaniu wolontariuszy,
• przeprowadzanie konkursów i przyznawanie dotacji na początku roku.

Istotnym aspektem byłoby także zmniejszenie nacisku na formalności, a zwiększenie uwagi na sens wykonywania zadań i zwiększenie zaangażowania administracji przy współtworzeniu projektów.

NIK przeprowadził także ankietę wśród organizacji nieubiegających się o wsparcie w ramach dotacji na działalność NGO. Najważniejsze argumenty, dlaczego organizacje non-profit nie chcą wsparcia od administracji rządowej, prezentuje poniższa tabela.

Źródło: NIK

Wnioski pokontrolne

Na podstawie przeprowadzonej kontroli NIK wnioskuje o:

• wzmocnienie nadzoru nad realizacją powierzonych zadań publicznych poprzez zwiększenie liczby kontroli dotowanych projektów,
• wypracowanie zasad chroniących przed podwójnym finansowaniem tych samych wydatków,
• opracowanie wytycznych precyzujących zasady prowadzenia wyodrębnionej ewidencji księgowej dla środków i wydatków związanych z realizacją powierzonych zadań publicznych. 

Natomiast w przypadku beneficjentów NIK postuluje bezwzględne przestrzeganie postanowień umów przy realizacji powierzonych zadań publicznych. 

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.