Kontekst wypowiedzi

Premier Mateusz Morawiecki 24 sierpnia wziął udział w programie „Gość Wydarzeń” na antenie telewizji Polsat News. Rozmowa dotyczyła przede wszystkim sytuacji w Usnarzu Górnym na granicy z Białorusią, gdzie od kilku tygodni obozuje grupa uchodźców pochodzących głównie z Afganistanu. Prowadzący program Marcin Fijołek zapytał premiera, co się stanie, jeśli osoby te nie zostaną przyjęte przez stronę białoruską.

Mateusz Morawiecki zaczął przekonywać, że cała sytuacja to prowokacja ze strony Białorusi, która „wypycha” coraz to nowe osoby na granicę z Polską. Stwierdził również, że procedura ubiegania się przez Afgańczyków o ochronę międzynarodową w naszym kraju może rozpocząć się dopiero wtedy, kiedy znajdą się oni na jego terytorium. Natomiast tak długo, jak znajdują się oni na Białorusi, to właśnie tam muszą ubiegać się o status uchodźcy. Zdaniem premiera takie rozwiązanie narzuca Konwencja genewska.

Polska czy Białoruś – kto powinien udzielić ochrony międzynarodowej osobom koczującym w Usnarzu Górnym?

Zamiast tego w Konwencji genewskiej wyrażona została zasada non-refoulement. Dotyczy ona zakazu wydalania lub zawracania uchodźców. Jest to jedna z najważniejszych instytucji prawa międzynarodowego, która chroni osoby prześladowane. Stanowi ona, że osoby, której odmówiono przyznania statusu uchodźcy, nie wolno deportować do kraju, w którym groziłoby jej niebezpieczeństwo prześladowania. Formułuje ją art. 33 Konwencji, który brzmi:

Zasada non-refoulement dotyczy także zakazu zawracania z granicy (np. z powodu braku paszportu lub wizy) cudzoziemców, którzy deklarują chęć ubiegania się o ochronę międzynarodową. Takie osoby powinny mieć możliwość wjazdu do kraju, w którym proszą o azyl, by już na terytorium tego kraju mogła zostać przeprowadzona procedura w sprawie udzielenia im statusu uchodźcy.

Prawo dla cudzoziemców ubiegających się o azyl oraz status uchodźcy przewiduje również polska konstytucja. Zgodnie z jej art. 56:

Jak składany jest wniosek o ochronę międzynarodową?

Taki wniosek składany jest do szefa Urzędu do spraw cudzoziemców za pośrednictwem komendanta oddziału Straży Granicznej albo komendanta placówki Straży Granicznej (SG). To szef urzędu jest organem uprawnionym do wydania decyzji o nadaniu albo odmowie nadania statusu uchodźcy, o udzieleniu ochrony uzupełniającej lub odmowie jej udzielenia oraz o pozbawieniu statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej.

Mec. Jacek Białas z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w rozmowie z portalem Business Insider wskazuje, że migranci mają prawo wystąpić o ochronę tak w Polsce, jak i w każdym innym wybranym przez siebie kraju. Ewentualne wydalenie z Polski tych osób może mieć miejsce dopiero po odrzucenia ich wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej.

Gwarancję prawa do ubiegania się o status uchodźcy zawierają także przepisy unijne: Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (art. 18) oraz dyrektywa z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej (motyw 25 preambuły i art. 6 ust. 2). Więcej pisaliśmy o tym w analizie wypowiedzi Krzysztofa Śmiszka.

Czy strażnicy powinni wpuścić Afgańczyków do Polski?

Jak wynika z relacji świadków, w tym m.in. Rzecznika Praw Obywatelskich, w grupie Afgańczyków w Usnarzu Górnym są osoby deklarujące zamiar ubiegania się o ochronę międzynarodową na terytorium Polski. Jak zauważa RPO:

Ponieważ funkcjonariusze SG wydawali Afgańczykom polecenia (werbalnie i niewerbalnie), wykonywali oni jednocześnie wobec tych osób czynności służbowe. A zatem, jak pisze RPO: „cudzoziemcy, nawet jeżeli nie wkroczyli na terytorium Polski, a jedynie próbowali tego dokonać, znajdowali się pod jurysdykcją polskiej Straży Granicznej”.

Jak czytamy na stronie Urzędu do Spraw Cudzoziemców, złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej jest możliwe m.in.: „w trakcie wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej podczas kontroli granicznej (należy wówczas poinformować funkcjonariusza Straży Granicznej o chęci wystąpienia z wnioskiem uchodźczym)”. Jednak sama ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony nie wskazuje, że deklaracje o zamiarze złożenia wniosku o ochronę międzynarodową można składać jedynie na przejściach granicznych. Prof. Witold Klaus z Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk w rozmowie z Konkret24 wyjaśnia, że:

Dlaczego Białoruś nie jest bezpiecznym krajem dla uchodźców?

W ciągu ostatniego roku Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wydał dwa wyroki, które dotyczą problemów, jakie napotykają cudzoziemcy starający się złożyć wniosek o ochronę międzynarodową w naszym kraju (wyroki z 23 lipca 2020 roku w sprawie M.K. i inni przeciwko Polsce oraz z 8 lipca 2021 roku w sprawie D.A. i inni przeciwko Polsce). Oba wyroki dotyczyły przekraczania granicy z Białorusią. Szczegółowo opisujemy je w analizie wypowiedzi Krzysztofa Śmiszka.

W tym miejscu należy powrócić do zasady non-refoulement. Zasada ta chroni uchodźców (a także cudzoziemców w ogóle), podlegających na przykład ekstradycji lub wydaleniu, przed zawróceniem ich do państwa, w którym narażeni byliby na tortury lub inne nieludzkie i poniżające traktowanie lub karanie. Jak wynika z publikacji autorstwa Wysokiego komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw praw człowieka, zasada ta nie dotyczy wyłącznie zwrócenia migranta do kraju jego pochodzenia, ale do wszelkich miejsc, w których grozi mu niebezpieczeństwo.

Zdaniem mec. Jacka Białasa ze względu na to, że Białorusi nie można uznać za kraj bezpieczny dla migrantów, niewpuszczenie osób chcących opuścić to państwo jest złamaniem przepisów Konwencji genewskiej. Ekspert wskazuje, że:

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.