Zgodnie z danymi zawartymi w Sprawozdaniu z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2018 roku, przedłożonym Marszałkowi Sejmu w czerwcu 2019 roku, spośród skontrolowanych podmiotów w aż co trzecim stwierdzono nielegalne zatrudnienie. Problem ten dotyczył ponad 13 tys. osób, co stanowi 10 procent ogółu zatrudnionych w skontrolowanych podmiotach. W związku z tym wypowiedź Kamila Bortniczuka uznajemy za fałszywą.

Sprawozdanie przedstawia rezultaty działań kontrolnonadzorczych i prewencyjnych PIP w 2018 roku. Podstawą prezentowanych w nim ocen i wniosków jest analiza wyników 80,2 tys. kontroli przeprowadzonych przez inspektorów pracy.

Nielegalne zatrudnienie – co to oznacza?

Definicję formalnoprawną nielegalnej pracy zarobkowej wprowadziła ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 roku. Zgodnie z nią nielegalne zatrudnienie lub nielegalna praca zarobkowa oznacza:

• zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków,
• niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego,
• podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy,
• powierzenie wykonywania pracy cudzoziemcowi nieposiadającemu zezwolenia na pracę, w przypadkach gdy jest ono wymagane, lub powierzenie wykonywania pracy na innych warunkach lub na innym stanowisku niż określone w zezwoleniu na pracę.

Podobną definicję odnajdujemy w publikacji Głównego Urzędu Statystycznego z 2008 roku zatytułowanej Zasady metodyczne statystyki rynku pracy i wynagrodzeń. Zamiast „praca nielegalna” pada w niej synonimiczne określenie „praca nieformalna”, czyli:

• praca najemna wykonywana bez nawiązania stosunku pracy, tj. bez umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem, bez względu na sektor własności (również u osób fizycznych i w indywidualnych gospodarstwach rolnych),
• praca na rachunek własny, jeśli z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej nie są realizowane obowiązki finansowe wobec państwa (np. podatki).

Nielegalna praca zarobkowa/praca nieformalna nie może być wykonywana na podstawie powołania, mianowania lub wyboru. Z tytułu wykonywania pracy nierejestrowanej pracownik nie uzyskuje ubezpieczenia społecznego, a więc uprawnień do korzystania ze świadczeń społecznych. Okres wykonywania tej pracy nie jest także zaliczany jako składkowy z punktu widzenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a pracodawca nie odprowadza na konto ZUS i Funduszu Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodzenia. Od dochodów z pracy nierejestrowanej nie są ponadto płacone podatki osobiste.

Zbiorczą definicję pracy nierejestrowanej, wraz z listą publikacji na jej temat, odnajdujemy w Leksykonie Budżetowym na stronie Sejmu RP.

Legalność zatrudnienia w Polsce – wyniki kontroli

PIP przeprowadziła w 2018 roku 19,1 tys. kontroli, podczas których badano legalność zatrudnienia i innej pracy zarobkowej Polaków. W 18,4 tys. objętych kontrolą podmiotów świadczyło pracę 674 tys. osób, w tym 452 tys. na podstawie stosunku pracy.

Z punktu widzenia poniższej analizy najistotniejsze są kontrole ukierunkowane na ujawnienie przypadków powierzania nielegalnej pracy. Nielegalne zatrudnienie stwierdzono w toku ponad 5,8 tys. kontroli, czyli w co trzecim kontrolowanym podmiocie. Ujawnione nieprawidłowości dotyczyły ponad 13 tys. osób, co stanowi 10,1 procenta osób objętych sprawdzeniem.

Najwięcej takich przypadków wykazano w województwach śląskim (3 087 nielegalnie zatrudnionych na 11 578 osób objętych kontrolą) i małopolskim (1 925 na 7 563). Oznacza to, że w obu regionach co czwarta kontrolowana osoba świadczyła pracę nielegalnie.

Biorąc pod uwagę liczbę osób objętych kontrolą w danej branży, największą skalę nielegalnego zatrudnienia lub nielegalnej innej pracy zarobkowej inspektorzy pracy odnotowali w podmiotach prowadzących działalność w zakresie:

• zakwaterowania i usług gastronomicznych (12,6 procenta osób badanych),
• transportu i gospodarki magazynowej (12 procent),
• usług administrowania i działalności wspierającej (11,7 procenta),
• działalności związanej z kulturą, rozrywką i rekreacją (11,7 procenta),
• działalności profesjonalnej (11,6 procenta),
• opieki zdrowotnej i pomocy społecznej (11,6 procenta),
• budownictwa (11,5 procenta),
• informacji i komunikacji (11,1 procenta),
• pozostałej działalności usługowej (10,8 procenta),
• handlu i napraw (10,4 procenta),
• działalności związanej z obsługą rynku nieruchomości (10,4 procenta),
• dostawy wody (8,1 procenta),
• przetwórstwa przemysłowego (7,7 procenta),
• edukacji (7,4 procenta),
• działalności finansowej i ubezpieczeniowej (7,1 procenta),
• rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa (6,3 procenta),
• górnictwa (5,5 procenta).

Spadek w stosunku do roku wcześniejszego nastąpił tylko w dwóch z powyższych kategorii: działalności  finansowej i ubezpieczeniowej (o 0,2 punktu procentowego) oraz – znacznie wyraźniej – w górnictwie (o 4,3 procenta). Najwięcej nielegalnie zatrudnionych osób przybyło w kategorii opieki zdrowotnej i opieki społecznej –  w 2017 roku odsetek ten wynosił zaledwie 5,7 procenta, w 2018 roku wzrósł zatem o 5,9 punktu procentowego.

Nielegalna praca a cudzoziemcy

Osobny problem ujawniony w wyniku kontroli PIP stanowi powierzanie nielegalnej pracy cudzoziemcom. W 2018 roku zagadnienie to odnosiło się do 4 562 cudzoziemców z trzydziestu dziewięciu państw. Największą grupę stanowili obywatele Ukrainy – 3 943 osoby, czyli 86 procent ogółu cudzoziemców, którym powierzono nielegalne wykonywanie pracy.

W dalszej kolejności nielegalne zatrudnienie dotyczyło obywateli: Białorusi (307 osób), Gruzji (66), Mołdawii (59), Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej (30), Rosji (19), Armenii (15), Filipin (15) i Tadżykistanu (15).

Odsetek cudzoziemców pracujących nielegalnie ze względu na brak wymaganego zezwolenia na pracę, czyli najczęściej naruszanego przepisu z zakresu legalności powierzania pracy cudzoziemcom, uległ jednak zmniejszeniu w stosunku do lat poprzednich (w 2018 roku – 68 procent, w 2017 roku – 77 procent, w 2016 roku – 90 procent).

Szczegóły dotyczące tematu zatrudniania cudzoziemców w Polsce odnaleźć można na rządowej stronie powroty.gov.pl, a także w ustawie o cudzoziemcach z dnia 12 grudnia 2013 roku.

„Pracuję legalnie”

W celu podniesienia świadomości pracodawców i pracowników z zakresu zasad zatrudniania zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa pracy PIP w 2017 roku opracowała trzyletnią, ogólnopolską kampanię informacyjno-edukacyjną zatytułowaną „Pracuję legalnie”. Ma ona na celu przede wszystkim:

• propagowanie wyboru pracy legalnej w miejsce zatrudnienia w „szarej strefie” i przyjmujących ofertę pracy nielegalnej,
• uświadomienie pracującym korzyści wynikających z wykonywania pracy legalnie oraz zagrożeń wypływających z wykonywania pracy nierejestrowanej lub deklarowanej fałszywie,
• piętnowanie niedozwolonych praktyk stosowanych przez tych pracodawców, którzy decydują się na powierzanie pracy z naruszeniem obowiązujących przepisów prawa,
• informowanie o formach i możliwościach skorzystania z pomocy merytorycznej PIP przy eliminowaniu nieprawidłowości.

Kampania skupia się głównie wokół strony internetowej www.prawawpracy.pl, na której dostępna jest nie tylko podstawowa wiedza na temat legalnego zatrudnienia (obowiązki pracodawcy i pracownika, w tym cudzoziemca, czy wzory dokumentów), ale także szkolenia (terminy, materiały szkoleniowe), materiały kampanii (wydawnictwa, spoty radiowe, plakaty, infografiki), akty prawne, informacje w języku ukraińskim oraz inne przydatne linki.

Szczegóły kampanii w przystępnej formie przedstawiono także w broszurze opracowanej przez PIP.

Podsumowując, nie jest prawdą, że w Polsce nie ma pracowników zatrudnionych „na czarno”, czyli nielegalnie. W rzeczywistości problem ten dotyczy, zgodnie z wynikami kontroli PIP, co najmniej 13 tys. osób, w tym ponad 4,5 tys. cudzoziemców, co stanowi ponad 10 procent ogółu skontrolowanych pracowników. „Na czarno” zatrudniał co trzeci skontrolowany podmiot. PIP prowadzi również kampanie edukacyjne na rzecz ograniczania tego zjawiska. W związku z tym analizowaną wypowiedź uznajemy za fałszywą.