Kontekst wypowiedzi

Trwa kolejny rok od wprowadzenia ograniczenia handlu w niedzielę. W dniu 11 lipca 2021 roku Janusz Piechociński zamieścił na swoim twitterowym koncie wpis, w którym stwierdził, że ciągu trzech lat od wprowadzenia w Polsce tego przepisu, liczba sklepów zmniejszyła się o 6 500. Według polityka PSL największy spadek zaliczyły małe sklepy, czyli te, które miały na zakazie skorzystać.

Ustawa o zakazie handlu w niedzielę

Przepisy ograniczające handel w niedzielę zostały wprowadzone ustawą z dnia 10 stycznia 2018 roku, która weszła w życie 1 marca tego samego roku. Stanowią one, że handel i wykonywanie czynności związanych z handlem oraz powierzanie pracownikowi lub zatrudnionemu na podstawie umowy cywilnoprawnej wykonywania pracy w handlu w niedziele i święta – są zakazane. Dotyczy to również sytuacji wykonywania czynności bezpośrednio związanych z handlem, magazynowania towarów czy inwentaryzacji.

Regulacje wprowadzano stopniowo. Do końca 2018 roku zakaz nie obowiązywał w pierwszą i ostatnią niedzielę każdego miesiąca, a także w dwie kolejne niedziele poprzedzające święta Bożego Narodzenia oraz niedzielę poprzedzającą Wielkanoc. W roku 2019 natomiast zakaz nie miał zastosowania w ostatnią niedzielę każdego miesiąca oraz na takich samych warunkach jak w roku 2018 w okresie przedświątecznym. Od roku 2020 stosuje się już bardziej rygorystyczne zasady: sklepy mogą być otwarte jedynie w ostatnią niedzielę stycznia, kwietnia, czerwca i sierpnia każdego kolejnego roku kalendarzowego oraz w okresie przedświątecznym.

Czy zakaz handlu miał pomóc małym sklepom?

Warto zaznaczyć, że wprowadzony zakaz handlu dotyczył pracy osób zatrudnionych w tym sektorze, ale sami właściciele zachowali prawo do otworzenia swojego sklepu w niedzielę, o ile to oni (lub członek rodziny) stanęli za ladą. Janusz Piechociński zaznaczył, że właśnie takie osoby (właściciele małych sklepów) miały docelowo zyskać na nowym prawie. Czy to prawda? W uzasadnieniu projektu ustawy, który wpłynął do Sejmu już w 2016 roku, możemy poznać główne motywacje, które kierowały autorami proponowanych zmian. Była to między innymi troska o osoby zatrudnione w handlu i pracujące często na umowach zlecenie. Dodatkowo pojawia się tu argument o tym, że w sklepach bardzo często pracują kobiety (według różnych wyliczeń od 60 do 80 proc.), które pracę zawodową muszą dzielić z obowiązkami rodzinnymi. Autorzy projektu zaznaczyli, że w sklepach wielkopowierzchniowych praca w niedzielę zwykle wiązała się z większą liczbą obowiązków (przez wyższe obroty w tym dniu), co przekładało się na częste rozpisywanie pracownikom grafików na ten dzień, lecz bez dodatkowego wynagrodzenia. W uzasadnieniu przywołano także liczne badania i statystyki, według których praca w niedziele jest dla pracowników męcząca i stresująca, a sami pracownicy woleliby, aby ten dzień był wolny. Jak możemy przeczytać: „W Europie 40% osób, które pracują w niedziele doświadcza konfliktu praca-dom. Trudności w pogodzeniu harmonogramu pracy z życiem pozazawodowym nawet 30-krotnie zwiększają ryzyko wystąpienia poważnej choroby psychicznej”.

Oczywiście przewidziane zostały efekty wprowadzonej później ustawy, a mianowicie wzrost handlu w dużych sklepach w piątki i soboty, jednakże w uzasadnieniu projektu ustawy znajdziemy także przewidywania dotyczące sytuacji małych sklepów, które zdaniem autorów mogą zyskać na proponowanych zmianach:

Ponadto w stanowisku przyjętym przez Radę Ministrów wobec projektu ustawy o ograniczeniu handlu możemy znaleźć „Ocenę skutków regulacji”. Rząd przewidział tam kilka możliwości, które czekałyby małe sklepy po wprowadzeniu tej ustawy w życie. Jak możemy przeczytać, przewidywanie oddziaływanie projektu ustawy na sklepy to:

Ponadto Rada Ministrów przewidywała, że „jeśli właściciele małych sklepów zdecydują się osobiście prowadzić sprzedaż w sklepie w niedziele, część z nich może zdecydować się na zatrudnienie pracowników do pracy w inne dni tygodnia, może więc wzrosnąć zatrudnienie w małych sklepach”.

Dane Głównego Urzędu Statystycznego

W 2019 roku odnotowano wzrost łącznej liczby supermarketów i hipermarketów w porównaniu z rokiem poprzednim (o 3,4 proc.), w wyniku czego na jeden sklep tych kategorii przypadało średnio 4 509 osób, podczas gdy w 2018 roku było to 4 668 osób. W ogólnej liczbie 333 tys. sklepów, podobnie jak w ubiegłym roku, największy udział stanowiły placówki o specjalizacji branżowej (44,8 proc.), ogólnospożywczej (20,3 proc.) oraz z wyrobami odzieżowymi (9,6 proc.). Najmniej liczne były sklepy o specjalizacji rybnej, które stanowiły ledwie 0,3 proc. sklepów ogółem.

Analiza Bisnode Polska

Z raportu opublikowanego w styczniu 2021 roku przez wywiadownię gospodarczą Bisnode Polska wynika, że liczba sklepów w 2020 roku w porównaniu do analogicznego okresu roku ubiegłego spadła o 0,2 proc. Na koniec grudnia równa była 258 tys. Jednocześnie w tym samym czasie Polacy z racji licznych obostrzeń zawiesili blisko 19 tys. działalności związanych z detaliczną sprzedażą prowadzoną w sklepach. Według Bisnode liczba sklepów w Polsce na przestrzeni ostatnich lat wynosiła:

• rok 2020: 258 020,
• rok 2019: 258 631,
• rok 2018: 260 297,
• rok 2017: 271 295,
• rok 2016: 283 270,
• rok 2015: 298 303,
• rok 2014: 304 804,
• rok 2009: 371 839.

Liczba sklepów według raportu firmy Nielsen

W swoim tweecie Janusz Piechociński niemal dokładnie zacytował lead artykułu opublikowanego 31 maja 2021 roku na portalu money.pl. W nim oraz wielu innych mediach informowano o wynikach ostatniej analizy „Universe Update”, dokonanej przez NielsenIQ.

„Universe Update” to cykliczne badanie liczby sklepów w Polsce, a jego aktualizacja odbywa się dwa razy w roku za pomocą dwóch metod: spisu placówek handlu wielkoformatowego oraz badania na podstawie próby establishment survey, wykorzystywanego do zbierania informacji o sklepach handlu małoformatowego. Badanie pozwala ustalić liczbę sklepów oraz ich charakterystykę. Wyniki badania są kombinacją dwóch źródeł. Dla wszystkich głównych sieci handlowych Nielsen posiada pełne dane o liczbie placówek. Natomiast pozostała część rynku to wynik estymacji na podstawie spisu w terenie przeprowadzanego przez ankieterów w próbie obszarów w całej Polsce. Kryteria i definicje różnych typów sklepów według Nielsena i GUS różnią się od siebie. Poza nielicznymi wyjątkami (sklepy monopolowe, tytoniowe) Nielsen nie monitoruje sprzedaży w sklepach specjalistycznych, dlatego nie są one objęte badaniem Universe Update.

Największy spadek dotknął segmentu małych sklepów spożywczych (o powierzchni 40 m²), w roku 2020 upadło ich aż 1 670. Oto jak przedstawiała się liczba małych sklepów na przestrzeni ostatnich kilku lat:

• rok 2020: 28 793,
• rok 2019: 30 463,
• rok 2018: 33 221,
• rok 2017: 35 418,
• rok 2016: 38 531,
• rok 2015: 40 543.

Liczba kiosków w latach 2018–2020 spadła z 10 171 do 8 167 (w 2017 roku – 10 960), sklepów winno-cukierniczych z 5 872 do 5 497 (2017 – 5 657), a średnich sklepów spożywczych (41-100 m²) z 27 021 do 26 503 (2017 – 27 265), najmniej było ich w 2019 – 25 914. Ponadto od 2018 roku zwiększyła się liczba dużych sklepów spożywczych (powyżej 101-300 m²) z 7 008 do 7 150, jednak pod koniec 2017 wynosiła 7 152.

Czy spadek liczby sklepów jest wynikiem ustawy z 2018 roku?

Na dane z analizy firmy Nielsen, oprócz Janusza Piechocińskiego, powołał się w tym roku również poseł Paweł Szramka w swojej czerwcowej interpelacji do ministra rozwoju, pracy i technologii. Dotyczyła ona efektów wprowadzenia zakazu handlu w niedzielę. Poseł sugerował, że zakaz ten szkodzi polskiej gospodarce, a w szczególności właścicielom małych sklepów. W odpowiedzi Iwona Michałek, sekretarz stanu w Ministerstwie Rozwoju, Pracy i Technologii, zwróciła uwagę na to, że:

Ponadto według wspomnianych w odpowiedzi danych:

We wspomnianym już artykule na łamach money.pl wypowiedział się na ten temat ekspert od handlu, Bartosz Słupski:

Podsumowanie

Jak mogliśmy się przekonać (z uzasadnienia projektu ustawy oraz oceny skutków regulacji ograniczenia handlu w niedzielę), wsparcie dla małych sklepów było tylko jednym z deklarowanych celów tego projektu. Nie był to też najbardziej podkreślany powód – autorzy skupili się na kwestiach zdrowotnych oraz poprawie bytu pracowników handlu. Ponadto Rada Ministrów przewidywała pewne ryzyka, które mogły czekać na małe sklepy po wprowadzeniu nowych przepisów.

Podsumowując, według raportu firmy Nielsen (do którego nie mamy dostępu, a bazując na informacjach prasowych nie możemy być ich całkowicie pewnymi) liczba sklepów w Polsce pod koniec 2020 roku wyniosła 99,4 tys. Rok wcześniej było ich 101,3 tys., a pod koniec 2018 – 105,9 tys. Stąd różnica 6,5 tys., o której wspomniał Piechociński. Pod koniec 2017 roku liczba sklepów wynosiła 108,7 tys. Za spadek w ubiegłym roku odpowiadały głównie małe placówki: kioski, sklepy monopolowe oraz przede wszystkim najmniejsze sklepy spożywcze – tych w 2020 roku upadło aż 1670.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (przyjmującego inne kryteria niż firma Nielsen, która nie uwzględnia większości sklepów specjalistycznych) pod koniec 2019 roku w Polsce było ponad 333 tys. sklepów, rok wcześniej prawie 340 tys., a pod koniec 2017 roku – 355 tys. Najwięcej sklepów było w roku 2006 – 395 458. Tymczasem, według danych opublikowanych przez Bisnode Polska, w 2018 roku w Polsce było 260 297 sklepów, a w 2020 roku było ich już 258 020. Jednakże w tym raporcie również tendencja spadkowa jest widoczna od wielu lat (w 2009 roku sklepów 371 839), więc nie jest to tylko wina przepisów wprowadzonych w 2018 roku.

Zarówno GUS, Bisnode Polska, jak i Nielsen podają inne dane i statystyki, ponieważ stosują inne metodologie przy liczeniu sklepów funkcjonujących w Polsce. Jednakże we wszystkich trzech raportach widoczna jest tendencja spadkowa trwająca już od wielu lat, a ustawa ograniczająca handel w niedziele wcale nie zapoczątkowała tego procesu. Ponadto pomoc małym sklepom wcale nie była głównym celem wprowadzonych w 2018 roku przepisów. Z powodu niejasności danych musimy ocenić wypowiedź Janusza Piechocińskiego jako nieweryfikowalną.