Afera wokół „alkotubek”

Na przełomie września i października 2024 roku duże emocje wzbudziło wprowadzenie do sklepów nowego produktu, czyli tzw. alkotubek. Był to alkohol sprzedawany w opakowaniu przypominającym wyciskane musy owocowe w tubce. Ze względu na bardzo negatywną reakcję społeczną producent wycofał produkt z rynku.

Wraz z tą sprawą do debaty publicznej powrócił temat alkoholizmu i nawyków Polaków w zakresie korzystania z alkoholu. Robert Biedroń zwrócił uwagę na to, że codziennie rano w Polsce sprzedaje się milion tzw. małpek [czas nagrania: 04:42]. Mowa o małej buteleczce, zwykle zawierającej ok. 100 lub 90 ml alkoholu.

Ta statystyka okazjonalnie powraca w debacie publicznej. Zweryfikowaliśmy ją w przeszłości i wówczas dowiedliśmy, że dostępne raporty przedstawiają sprzeczne wnioski. Dzisiaj sprawdzamy, czy pojawiły się nowe dane na temat sprzedaży alkoholu w tej formie.

Miliony Polaków piją codziennie z „małpki”. Stwierdzono tak w raporcie z 2019 roku

W 2019 roku firma Synergion, na zlecenie Związku Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego, przeprowadziła badanie na temat rynku „małej wódki”, czyli alkoholu sprzedawanego w buteleczkach o pojemności 100 lub 200 ml. Autorzy oszacowali, że każdego dnia nawet 3 mln osób w Polsce spożywają wódkę z małej butelki (s. 19). A przed południem, jak wynika z szacunków przedstawionych przez Synergion (s. 23), kupujących jest nawet 1,8 mln (w dni powszednie) lub 2,5 mln (w weekendy). Wnioski z raportu, zwłaszcza ten o ponad milionie „małpek” kupowanych każdego poranka, cytowały później serwisy informacyjne (1, 2, 3).

Zebrane dane pochodziły z kilku źródeł. Były to m.in. dane firm AC Nielsen oraz CMR, sondaż przeprowadzony na próbie 1000 osób oraz wywiady (z konsumentami oraz ze sprzedawcami). Pozostałe wnioski z tego badania poznasz w naszej analizie.

Konkurencja miała zastrzeżenia. Inny raport pokazuje odmienne dane

Swoje wątpliwości na temat raportu firmy Synergiom wysunął Związek Pracodawców Polski Przemysł Spirytusowy. Przypomnijmy, że wspomniane badanie powstało na zlecenie związku operującego w przemyśle piwowarskim.

Wśród zastrzeżeń wymieniono oparcie badania na wywiadach i szacunkach. W ich miejsce ZP PPS przedstawił dane rynkowe dostarczone przez firmę Nielsen – wynika z nich, że sprzedaż małych butelek alkoholu jest nawet o połowę mniejsza niż określa to Synergion i sięga 1,4 mln dziennie. A co z porannymi zakupami? Zdaniem przedstawicieli tej branży wyniki sprzedażowe pokazują, że „małpki” są kupowane najczęściej między godziną 16 a 18 oraz w weekendy.

Obecnie dane nie są już dostępne na stronie ZP PPS. Dysponujemy jedynie ich przedrukiem w innych serwisach (1, 2, 3, 4, 5). Pokazuje to jednak, że w sprawie „małpek” istnieją dwa wykluczające się opracowania, które mogą nie być bezstronne i niezależne, ponieważ pochodzą od dwóch konkurujących ze sobą przemysłów.

Centrum Monitorowania Rynku mówi o 1,3 mln „małpek” w ciągu całego dnia

Nowsze dane na temat sprzedaży alkoholu w małych butelkach przedstawiła w sierpniu „Rzeczpospolita”. Serwis powołał się na dane Centrum Monitorowania Rynku (CMR), według których w Polsce codziennie kupuje się ok. 1,3 mln „małpek”.

Rzeczpospolita dodaje, że w godzinach porannych prym wiedzie piwo, a nie mocne alkohole. Sprzedaż butelek z piwem jest nawet sześciokrotnie wyższa. Ponad połowa alkoholu spożywanego w Polsce to właśnie piwo.

Ile osób jest uzależnionych? Zdaniem KCPU – mniej, niż twierdzi Biedroń 

Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom w raporcie z 2023 roku informowało, że 1,9 proc. dorosłych mieszkańców Polski było kiedyś uzależnionych od alkoholu, a 0,64 proc. – w ciągu ostatniego roku (s. 25). Jest to odpowiednio ok. 582,5 tys. i 201,4 tys. osób. KCPU dodaje, że dziesięciokrotnie częściej są to mężczyźni.

Przywołane dane pochodzą z przeprowadzonego w 2018 roku badania stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań (EZOP II). Przy określaniu skali uzależnienia od alkoholu wykorzystano kryteria diagnostyczne DSM-IV (ang. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), czyli poprzedniego wydania katalogu klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, który stosuje się w psychiatrii. Zgodnie z DMS-IV uzależnienie klasyfikuje się po udzieleniu odpowiedzi „Tak” na co najmniej trzy z wymienionych pytań dot. nawyków z ostatniego roku:

• Musiał/a Pan/Pani spożyć dużo więcej alkoholu niż wcześniej, aby uzyskać pożądany efekt? Albo zauważył/a Pan/Pani, że standardowo spożywana przez Pana/Panią liczba napojów alkoholowych daje dużo mniejszy efekt niż wcześniej?
• Zauważył/a Pan/Pani, że po ustąpieniu skutków spożywania alkoholu, występują u Pana/Pani objawy odstawienia, takie jak zaburzenia snu, drżenie, niepokój, nudności, pocenie się, przyspieszone bicie serca lub napad padaczkowy? Albo wyczuwał/a Pan/Pani rzeczy, których tam nie było?
• Zdarzało się Panu/Pani spożywać więcej alkoholu lub spożywać alkohol dłużej niż Pan/Pani zamierzał/a?
• Częściej niż raz chciał/a Pan/Pani ograniczyć lub przestać spożywać alkohol, bądź próbował/a Pan/Pani ograniczyć lub przestać spożywać alkohol, ale nie mógł/mogła Pan/Pani tego zrobić?
• Spędził/a Pan/Pani dużo czasu na spożywaniu alkoholu? Albo chorowaniu lub zwalczaniu innych następstw spożywania alkoholu?
• Zrezygnował/a Pan/Pani z ważnych lub interesujących Pana/Panią czynności lub czynności sprawiających Panu/Pani przyjemność, aby spożywać alkohol?
• Kontynuował/a Pan/Pani spożywanie alkoholu, pomimo iż wywoływało to u Pana/Pani uczucie przygnębienia lub niepokoju, bądź nasilało inny problem zdrowotny? Albo po zaniku pamięci?

Inne szacunki również wskazują na mniej niż milion

W poprzedniej edycji badania EZOP (z 2011 roku) liczba osób kiedykolwiek w życiu uzależnionych od alkoholu szacowana była na ok. 616 tys. (s. 26). Dane przedstawione przez Instytut Psychiatrii i Neurologii wskazują (s. 256), że 10-krotnie częściej problem dotyka mężczyzn (563,2 tys.) niż kobiet (52,8 tys.).

W szacunkach z 2009 roku znajdziemy informację o ok. 860 tys. osób (s. 2). Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (przekształcona później w cytowane już KCPU) cytowała też statystyki pochodzące sprzed dwóch lat – mówiły one o ok. 900 tys. uzależnionych. Kilka lat wcześniej (w 2002 roku) PARPA szacowała, że takich osób jest 800 tys. (s. 4).

Szukamy nowszych danych

Dane przedstawione przez KCPU w raporcie z 2023 roku to najbardziej aktualne szacunki dostępne w tym momencie. Pewnym ich ograniczeniem jest fakt, że pochodzą z badania sprzed 7 lat.

Nie znamy skali lub trendu zmian w tym zakresie. Pewnym tropem jest raport „Alkohol w Polsce. Zwrot w modelach konsumpcji”, pochodzący z 2023 roku i opublikowany przez organizację Pracodawcy Rzeczypospolitej Polskiej.

Czytamy w nim, że po wybuchu pandemii zwiększył się odsetek osób, które piją nadmiernie (powyżej 6 litrów czystego alkoholu rocznie) – do poziomu 27 proc. (s. 7). Nie wiemy jednak, jak przekłada się to na problem uzależnienia. Raport powstał m.in. na podstawie danych OECD i PARPA.

Zwróciliśmy się do KCPU z zapytaniem o to, czy dysponuje bardziej aktualnymi danymi na temat osób uzależnionych od alkoholu. Zaktualizujemy naszą analizę, gdy otrzymamy odpowiedź.

A co z nadużywaniem alkoholu?

Tutaj zaznaczamy, że zarówno w przypadku danych o nadużywaniu alkoholu, jak i o uzależnieniu, dysponujemy tylko danymi szacunkowymi. Nie każda osoba, która nadużywa alkoholu, przyznaje się do swoich nawyków sama przed sobą lub innym ludziom.

Dane dotyczące osób nadużywających alkoholu bądź pijących ryzykownie mocno się wahają w zależności od źródła. Szacunki z 2007 i 2009 roku mówiły o ok. 2 lub nawet 4 mln osób pijących w sposób ryzykowny i szkodliwy.

Ze wspomnianego już badania EZOP wynika, że ok. 3 mln osób w Polsce nadużywa lub nadużywało alkoholu (s. 256). Podobne dane przedstawiła Gazeta Prawna (powołała się m.in. na ekspertów z PARPA). Druga edycja badania EZOP donosiła, że 2,3 mln osób mierzyło się w życiu z zaburzeniami związanymi z alkoholem (s. 15).

Z przywołanego już raportu „Alkohol w Polsce. Zwrot w modelach konsumpcji” wynika, że 23 proc. osób spożywających alkohol to osoby pijące w sposób ryzykowny (s. 30). Kryteria ryzyka, na podstawie wykorzystanego kwestionariusza RASP (s. 242-243), to: picie do rana, zaniedbanie (obowiązków), utrata pamięci lub poczucie winy po spożyciu alkoholu.

Znamy tylko szacunki

Informacja o tym, że każdego ranka Polacy i Polki kupują ponad milion małych butelek alkoholu, pochodzi z raportu z 2019 roku, zrealizowanego na zlecenie jednego związku branżowego. Warto podkreślić, że związek z konkurencyjnej branży przedstawił odmienne dane. Mamy więc do czynienia z dwoma niespójnymi źródłami informacji, które na dodatek pochodzą sprzed 5 lat. Nowsze szacunki mówią o ok. 410 tys. „małpek” – to liczba ponad połowę mniejsza, niż sugerował Robert Biedroń.

Polityk przeszacował również liczbę osób uzależnionych od alkoholu. Z danych wynika, że osób mierzących się z problemem uzależnienia od alkoholu jest mniej niż milion. Tu zaznaczmy jednak, że nie wszystkie uzależnione osoby są świadome problemu i tym samym nie wszystkie korzystają z terapii (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7). A co z nadużywaniem alkoholu? To sprawa trudniejsza do oceny, z racji braku precyzyjnej definicji tego problemu. Dostępne dane szacunkowe wskazują, że od 2 do 5 mln Polaków pije w sposób ryzykowny. Wiąże się to z tym, że nadużywają alkoholu. Tu zaznaczamy, że mowa o osobach, które nadużywały alkoholu w toku swojego życia, a niekoniecznie nadużywają go w danym momencie.