Znamy wyniki wyborów

Zjednoczona Prawica dysponowała większością głosów w Sejmie IX kadencji. Wyniki najnowszych wyborów parlamentarnych wskazują, że obóz rządzący straci większość w Sejmie pomimo największego poparcia (35,38 proc. – 194 mandaty). Do stworzenia rządu większościowego potrzebne jest przynajmniej 231 spośród 460 miejsc w izbie.

Mateusz Morawiecki zapowiedział, że podejmie próbę stworzenia rządu. Premier jest otwarty na rozmowy z Trzecią Drogą, która zdobyła 65 mandatów. Przedstawiciele Trzeciej Drogi wykluczają jednak jakiekolwiek rozmowy z PiS.

Prezydent zapowiada, że postąpi zgodnie ze zwyczajem

Przed wyborami parlamentarnymi Andrzej Duda stwierdził, że jak dotąd w Polsce zwyczajem było wyznaczanie premiera ze środowiska, które osiągnęło najlepszy wynik w wyborach. 

Co ciekawe, na stronie internetowej prezydenta znajduje się zapis mówiący, że w myśl art. 154 konstytucji głowa państwa desygnuje premiera i zazwyczaj jest to osoba wskazana przez większość parlamentarną. Obecnie większością parlamentarną dysponuje tzw. opozycja demokratyczna (248 mandatów). PiS razem z Konfederacją ma łącznie 212 mandatów, a więc zbyt mało, aby stworzyć rząd większościowy.

W 1991 roku nie wyłoniono jednoznacznego zwycięzcy w wyborach

W 1991 roku w wyborach parlamentarnych ugrupowanie koalicyjne Jana Olszewskiego, Porozumienie Obywatelskie Centrum, uzyskało 977 344 ważne głosy (8,7 proc.). Komitetem wyborczym, który otrzymał minimalnie większe poparcie, była Wyborcza Akcja Katolicka – 980 304 głosy (8,7 proc.).

Na drugim miejscu znalazł się Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) z liczbą 1 344 820 głosów (12 proc.). Z kolei najwięcej, bo 1 382 051 głosów (12,3 proc.), otrzymała Unia Demokratyczna (UD), do której przynależał Bronisław Geremek.

Z kolei jeżeli popatrzymy na rozkład mandatów, okaże się, że POC znalazło się na piątym miejscu z uzyskanymi 44 mandatami. Ugrupowanie Jana Olszewskiego zostało wówczas wyprzedzone jeszcze przez Konfederację Polski Niepodległej o 2 mandaty.

Konstytucja i podstawowe zasady funkcjonowania państwa

W 1991 roku obowiązywała konstytucja z 1952 roku, która regulowała podstawowe zasady funkcjonowania państwa. Po wyborach w 1989 roku do PRL-owskiej konstytucji wprowadzono jednak szereg zmian.

Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku zmieniła art. 32 o głowie państwa. Zmiana wprowadziła urząd prezydenta, który zastąpił Radę Państwa. Ustawa ta regulowała również uprawnienia głowy państwa. Wśród nich zapisano, że prezydent występuje z wnioskiem do Sejmu o powołanie lub odwołanie premiera (art. 32f ust. 1 pkt 6).

W 1992 roku wprowadzono tzw. małą konstytucję, która regulowała podstawowe zasady funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia nowej konstytucji. Zgodnie z art. 57 prezydent desygnował prezesa Rady Ministrów w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu. Wskazana osoba powoływała rząd. Następnie premier najpóźniej 14 dni od dnia powołania przedstawiał Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania.

Zakusy Lecha Wałęsy na piastowanie urzędu prezydenta i premiera

Jak wskazuje Antoni Dudek w książce „Historia polityczna Polski 1989–2005” po ogłoszeniu wyniku wyborów parlamentarnych w 1991 roku w związku z niewyłonieniem wyraźnego zwycięzcy prezydent Lech Wałęsa chciał sam stanąć na czele nowego rządu (s. 177). Okazało się jednak, że objęcie przez prezydenta stanowiska prezesa Rady Ministrów nie było możliwe (s. 178).

Zakulisowe rozmowy

Następnie prezydent zaczął snuć plany desygnowania Jana Bieleckiego na premiera. Bielecki pełnił funkcję premiera już wcześniej, w 1991 roku (s. 135). Według planu Lecha Wałęsy nowego premiera miałyby wspierać różne ugrupowania, których rdzeniem byłyby Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD), Unia Demokratyczna (UD) i Porozumienie Centrum (PC). 

Kaczyński stojący na czele PC odrzucił ten pomysł i proponował na stanowisko premiera Jana Olszewskiego (s. 178). Jednak prezydent Wałęsa nie popierał od razu tej kandydatury i 8 listopada nieoficjalnie, zakulisowo, jeszcze przed zwołaniem pierwszego posiedzenia Sejmu zamierzał powierzyć misję stworzenia rządu Bronisławowi Geremkowi (s. 178).

Kadencja rozpoczęła się 25 listopada 1991 roku wraz z pierwszym dniem posiedzenia Sejmu. Prezydent Wałęsa oficjalnie desygnował premiera na początku grudnia.

Kandydat „piątki” na premiera

W międzyczasie ugrupowania: Porozumienie Centrum (PC), Kongres Liberalno-Demokratyczny (KLD), Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN) i KPN rozpoczęły 5 listopada rozmowy koalicyjne, do których 13 listopada dołączyło Porozumienie Ludowe (PL). Dzień później, 14 listopada, tzw. piątka wysunęła kandydaturę Jana Olszewskiego na stanowisko premiera Rady Ministrów (s. 179).

Lech Wałęsa przez następne dwa tygodnie zabiegał o podzielenie nowopowstałej koalicji i utrzymania Bieleckiego w roli premiera (s. 179). Ostatecznie 5 grudnia prezydent – jak pisze Antoni Dudek – pozornie ustąpił i desygnował kandydata tzw. piątki. Tego samego dnia Sejm przyjął rezygnację Jana Bieleckiego, a 5 grudnia została przedstawiona kandydatura Olszewskiego. Poparło go wówczas 250 posłów.

Lech Wałęsa wskazał ostatecznie na premiera Olszewskiego

W dniu 16 grudnia Jan Olszewski zjawił się u prezydenta z zaproponowanym składem rządu. W wyniku spotkania polityk zrezygnował z tworzenia rządu, a w piśmie skierowanym do marszałka Sejmu zakomunikował (s. 182):

Jednak 18 grudnia podczas głosowania nad dymisją premiera Olszewskiego większość posłów opowiedziała się przeciwko dymisji. Tak głosowali członkowie ugrupowań: PC, ZChN, PL, „Solidarność”, PChD, ChD i PSL, co – jak komentuje Antoni Dudek – uratowało premiera (s. 182).

Waldemar Pawlak premierem, ale to SLD wygrało wybory

Drugi przypadek, kiedy premierem została osoba niebędąca liderem największej partii, miał miejsce w 1993 roku. Wówczas najwięcej głosów w wyborach otrzymało SLD, a na drugim miejscu znalazło się PSL. Jako pierwszy desygnowany na stanowisko prezesa Rady Ministrów został Waldemar Pawlak wywodzący się z PSL.

Po przedterminowych wyborach w 1993 roku do porozumienia doszły PSL i SLD. Koalicja wystosowała list do prezydenta, w którym zaproponowała kandydaturę Waldemara Pawlaka na stanowisko premiera (s. 274). Ostatecznie Lech Wałęsa zaakceptował propozycję i desygnował Waldemara Pawlaka na prezesa Rady Ministrów 18 października 1993 roku (s. 274). Nowy premier uzyskał poparcie Sejmu w listopadzie.

Sytuacje Waldemara Pawlaka i Jana Olszewskiego były podobne, ale nie identyczne

Sytuacje Waldemara Pawlaka i Jana Olszewskiego odróżnia fakt, że w momencie powoływania swojego drugiego gabinetu premier Pawlak znajdował się w koalicji z SLD, czyli ugrupowaniem z najlepszym wynikiem w wyborach.

Zarówno Jan Olszewski, jak i Waldemar Pawlak pełnili funkcję prezesa Rady Ministrów, zanim uchwalona została konstytucja z roku 1997. Od tego momentu funkcję premiera powierzano osobie z obozu, który otrzymał największą liczbę głosów. Nie istnieje jednak prawny zapis wymagający, aby zawsze tak było.