NIK sprawdza działania Orlenu

30 stycznia prezes Najwyższej Izby Kontroli wydał oświadczenie dotyczące dwóch kontroli, których dokonano w PKN Orlen. Jak czytamy, w „obu kontrolach władze w zdecydowanej większości spółek z udziałem Skarbu Państwa i ich przedstawiciele uniemożliwiają kontrolerom Najwyższej Izby Kontroli rozpoczęcie czynności kontrolnych”.

Pierwsza z kontroli dotyczy wydatków PKN Orlen i Fundacji Orlen na działalność sponsoringową, medialną, usługi prawne i konsultingowe oraz przyjętych zasad przyznawania darowizn na rzecz fundacji wspieranych przez koncern. 

Druga natomiast dotyczy połączenia PKN Orlen SA z Lotos SA oraz PGNiG SA. Fuzja Orlenu z Lotosem była jedną z obietnic poprzedniego rządu, o czym więcej przeczytasz w naszym tekście. Prezes NIK zapowiedział, że raport z tej kontroli ukaże się 5 lutego.

Daniel Obajtek broni się przed zarzutami

Prezes Orlenu przedstawił swój punkt widzenia 1 lutego na antenie Radia ZET. Zwrócił uwagę na to, że Orlen jest spółką akcyjną, a NIK jest powołany do kontrolowania środków publicznych. Zaznaczył, że Skarb Państwa posiada udziały w Orlenie, jednak jest tylko jednym z akcjonariuszy.

Wyjaśnił, że właśnie dlatego nie może on wpuścić kontrolerów do NIK – podobnie jak jego poprzednicy na tym stanowisku nigdy tego nie robili. Dodał, że NIK ma prawo kontrolować tylko te sektory Orlenu, w których są pieniądze publiczne:

Warto podkreślić, że Daniel Obajtek oddał się do dyspozycji rady nadzorczej w zakresie sprawowanej funkcji. Rada w dniu wspomnianego wywiadu zdecydowała się odwołać go z zarządu Orlen SA 5 lutego 2024 roku. Na 6 lutego zaplanowane jest nadzwyczajne walne zgromadzenie, podczas którego dojdzie do zmian w składzie rady nadzorczej spółki.

Kogo może kontrolować NIK?

Na stronie Izby czytamy, że NIK „kontroluje wszystkie urzędy, instytucje, przedsiębiorstwa, w których pojawia się grosz publiczny”. Precyzują to Konstytucja RP (art. 203) oraz ustawa (art. 2), które określają, że Najwyższa Izba Kontroli sprawdza działalność:

• organów administracji rządowej, 
• Narodowego Banku Polskiego,
• państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych,
• jednostek samorządu terytorialnego oraz
• innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych (przedsiębiorców) w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.

W trakcie kontroli Izba ma prawo przede wszystkim przyjrzeć się wykonaniu budżetu państwa oraz realizacji zapisów z ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej, w tym realizacji zadań audytu wewnętrznego tych jednostek (art. 3).

Oznacza to, że NIK ma prawo wejść do spółki z udziałem Skarbu Państwa, ale jego kontrola może dotyczyć tylko wydatkowania środków publicznych i stanu realizacji zadań na rzecz państwa.

Orlen to spółka z udziałem Skarbu Państwa

Skarb Państwa jest największym, ale nie większościowym udziałowcem w spółce akcyjnej Orlen. Do państwa należy 49,9 proc. wszystkich akcji i tyle samo wynosi jego udział w liczbie głosów. Na stronie Ministerstwa Aktywów Państwowych zaklasyfikowano spółkę jako istotną dla znaczenia gospodarki.

Drugim największy udziałowcem Orlenu jest Nationale-Nederlanden OFE, który posiada 5,4 proc. udziałów. Ustawa nakazuje podawać do wiadomości publicznej tylko podmioty posiadające co najmniej 5 proc. udziałów (art. 70), więc wiemy tylko, że pozostałe 44,7 proc. rozkłada się pomiędzy innych akcjonariuszy. 

Jeszcze na koniec 2021 roku Skarb Państwa kontrolował tylko 27,52 proc. akcji w Orlenie. Do znacznego wzrostu udziałów doszło w listopadzie 2022 roku w wyniku fuzji Orlenu z PGNiG.

NIK już sprawdzał sponsoring za czasów Obajtka

Kontrolerzy NIK przyglądali się już pracy Orlen SA. Co więcej, przynajmniej trzy razy to sam Daniel Obajtek wpuszczał kontrolerów do spółki.

W 2018 roku NIK opublikował raport „Wydatki spółek z udziałem Skarbu Państwa na działalność sponsoringową, medialną i usługi doradcze”, w którym zawarł informacje na temat kontroli m.in. Orlenu. Nazwisko Daniela Obajtka, jako prezesa zarządu i kierownika kontrolowanej jednostki, widnieje w dokumentach pokontrolnych. Wówczas NIK pozytywnie ocenił realizację wydatków na działalność sponsoringową, charytatywną oraz usługi doradcze w zbadanym zakresie.

Dzisiaj, jak pisaliśmy wyżej, NIK zarzuca Orlenowi próbę popełnienia przestępstwa poprzez udaremnienie przeprowadzenia kontroli dotyczącej przekazywania darowizn, wydatków na sponsoring oraz usługi medialne i doradcze. Jako argument Izba przywołuje wspomnianą kontrolę z 2018 roku, która dotyczyła podobnego zakresu. Wówczas Daniel Obajtek umożliwił kontrolerom dostęp do dokumentacji, tymczasem dziś przeciw temu protestuje.

To nie jedyna wizyta NIK za czasów Obajtka

W 2018 roku kontrolerzy jeszcze jeden raz odwiedzili Orlen – przy okazji kontroli dotyczącej inwestycji w moce wytwórcze energii elektrycznej w latach 2012–2018. Wtedy NIK pozytywnie ocenił działalność kontrolowanej jednostki w zbadanym zakresie. Była to sprawa związana z rynkiem mocy, czyli zadaniem realizowanym przez Orlen na rzecz państwa.

W latach 2018–2019 kontrolerzy NIK przyglądali się kwestii odpraw dla kadry kierowniczej w strategicznych spółkach Skarbu Państwa w okresie 2011–2017. Jedną ze skontrolowanych spółek był Orlen, w którym NIK pojawił się w 2018 roku. Prezesem był wówczas Daniel Obajtek, a jego nazwisko widnieje w dokumencie podsumowującym kontrolę. 

I tym razem ocena NIK była pozytywna. W tym przypadku jako podstawę prawną przywołano art. 2 ust. 3 pkt 4 ustawy o NIK. Ten przepis pozwala kontrolerom przyglądać się pracy przedsiębiorstw i spółek, które „działają z udziałem państwa lub samorządu terytorialnego, korzystają z mienia państwowego lub samorządowego, w tym także ze środków przyznanych na podstawie umów międzynarodowych”.

NIK odwiedzał Orlen również za poprzednich prezesów

Poprzednikiem Daniela Obajtka na stanowisku prezesa Orlenu był Wojciech Jasiński, a przed nim funkcję tę pełnił Dariusz Jacek Krawiec. Za ich czasów kontrolerzy odwiedzili Orlen przynajmniej trzykrotnie.

Do pierwszej kontroli doszło 2 października 2015 roku, gdy prezesem był Dariusz Jacek Krawiec. Kolejna odbyła się 29 stycznia 2016 roku, gdy stanowisko obejmował już Jasiński. Kontrole dotyczyły dostosowania spółki do wymogów Pakietu energetyczno-klimatycznego, w tym do regulacji Europejskiego Systemu Handlu Uprawnieniami do Emisji (EU ETS).

W 2016 roku Jasiński wpuścił NIK do Orlenu w celu dokonania kontroli dotyczącej bezpieczeństwa obiektów infrastruktury krytycznej. Spółka otrzymała wówczas pozytywną ocenę za realizację zadań w zakresie zabezpieczenia tej infrastruktury.