Szacuje się, że ponad 280 mln osób żyje obecnie poza krajem swojego pochodzenia. Stanowi to ok. 3,6 proc. światowej populacji. Każda z tych osób to odrębna historia – od tragicznych doświadczeń nagłego poszukiwania bezpiecznego schronienia z powodu wojny czy prześladowań, przez trudne decyzje o podjęciu pracy pozwalającej na zarobek, aż po radosne postanowienia, by kształcić i rozwijać się za granicą, a w konsekwencji odnalezienie tam „swojego” miejsca na Ziemi.

Wyjaśniamy, czym różni się uchodźca od migranta, co charakteryzuje osobę ubiegającą się o azyl i dlaczego Ukraińcy, którzy przybyli do Polski w czasie wojny, nie są przesiedleńcami. Zwracamy także uwagę na to, że błędne używanie tych pojęć może nie być efektem niewinnej pomyłki, ale również elementem dezinformacji.

Uchodźca – co jest charakterystyczne dla tego pojęcia?

Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 roku, definiuje uchodźcę jako osobę, która nie może lub nie chce wrócić do swojego kraju pochodzenia „na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych” (art. 1). Konwencja obowiązuje też w Polsce.

Uchodźcą jest również osoba zmuszona do opuszczenia kraju pochodzenia w wyniku powszechnej przemocy, a także konfliktu zbrojnego (s. 54). Aby nazwać kogoś uchodźcą, istotne jest, aby okoliczności, z powodu których dana osoba zdecydowała się opuścić swój kraj, spowodowały poważne zakłócenie porządku publicznego.

Ilu jest uchodźców na świecie i skąd pochodzą?

UNHCR ogłosiło w maju 2022 roku, że po raz pierwszy w historii ​​liczba osób zmuszonych do ucieczki przed konfliktami, łamaniem praw człowieka i prześladowaniem przekroczyła 100 mln. Pod koniec czerwca liczba ta wynosiła już 103 mln, co oznacza wzrost o 13,6 mln w porównaniu z końcem ubiegłego roku. To więcej niż cała populacja np. Belgii.

W najnowszym raporcie „Mid-year trends” przygotowanym przez UNHCR czytamy, że 76 proc. wszystkich uchodźców pochodziła z zaledwie sześciu krajów: Syrii, Wenezueli, Ukrainy, Afganistanu, Sudanu Południowego i Birmy.

Kim jest migrant i co odróżnia go od uchodźcy?

Jak zauważono na stronie polskiego przedstawicielstwa Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców (UNHCR Polska), określenia „migrant” i „uchodźca” bywają w dyskursie medialnym stosowane zamiennie jako synonimy. Jest to jednak błąd, gdyż pomiędzy tymi pojęciami istnieje istotna różnica.

Każdy uchodźca, w świetle przytoczonych definicji, jest więc migrantem. Nie wszyscy jednak migranci to uchodźcy, ponieważ powody zmiany stałego miejsca zamieszkania mogą być zupełnie inne niż te wymienione w Konwencji dotyczącej statusu uchodźców z 1951 roku. Przykładowo przyczyną może być chęć wyższych zarobków lub zdobycia lepszego wykształcenia przez daną osobę, pomimo że w ojczystym kraju nic nie zagraża jej bezpieczeństwu – wówczas mówimy o migrancie.

Dlaczego nazywanie uchodźcy migrantem wprowadza w błąd?

UNHCR ostrzega przed nazywaniem uchodźców za pomocą określenia migranci z uwagi na zbytnią ogólność tego drugiego terminu:

Nielegalny imigrant – dlaczego to nieodpowiednie odkreślenie?

Niewiele ponad rok temu media informowały o „nielegalnych imigrantach” próbujących dostać się do Polski przez granicę z Białorusią. Organizacje pozarządowe ostrzegały wtedy przed nazywaniem tych osób takim sformułowaniem. Powstało nawet hasło o treści: „Nikt nie jest nielegalny”.

Stosowaniu określenia „nielegalni migranci” sprzeciwiła się również grupa naukowców z Uniwersytetu Warszawskiego:

Jak czytamy w tekście Fundacji Ocalenie, sformułowanie „nielegalni migranci” jest nieadekwatne prawnie i językowo. Zdarza się, że osoby spełniają legalne wymogi przebywania w danym państwie, ale nie posiadają odpowiednich dokumentów, gdyż nie mają umiejętności, by wypełnić formalności. Autorzy artykułu zwracają też uwagę na negatywne wartościowanie zawarte w tym określeniu.

Czym różni się uchodźca od osoby ubiegającej się o azyl?

Na stronie Amnesty International czytamy, że osobą ubiegającą się o azyl jest człowiek, który opuścił swój kraj i jest w trakcie poszukiwań ochrony przed prześladowaniami lub poważnymi naruszeniami praw człowieka.

Z uwagi na to, że kwestie związane z azylem określa prawo krajowe, w poszczególnych państwach funkcjonują różne systemy azylowe. Podczas masowych ruchów ludności zdarza się, że przeprowadzenie indywidualnych wywiadów z każdą osobą ubiegającą się o azyl nie jest możliwe w krótkim czasie, przez co część osób jest zmuszona czekać na swoją kolej. Taka sytuacja może mieć miejsce w przypadku przybycia do danego kraju dużej liczby osób z uwagi np. na konflikt zbrojny, przed którym uciekają.

Czym jest status ochrony uzupełniającej i co odróżnia osobę o takim statusie od uchodźcy?

Ochrona uzupełniająca jest udzielana osobom, które nie kwalifikują się do przyznania im statusu uchodźcy, ale mimo to potrzebują ochrony międzynarodowej.

W Unii Europejskiej tej ochrony udziela się osobom, wobec których występuje inna  niż ta w przypadku uchodźcy groźba niebezpieczeństwa, jeśli wróciłyby one do kraju swojego pochodzenia (czyli odmienna niż obawa przed prześladowaniem czy konfliktem zbrojnym).

W broszurze pt. „Dostęp do procedury azylowej” przygotowanej przez Europejski Urząd Wsparcia w dziedzinie Azylu (EASO) i Europejską Agencję Straży Granicznej i Przybrzeżnej (Frontex) czytamy, że w praktyce status ochrony uzupełniającej przyznaje się osobom, którym w kraju pochodzenia grozi:

• kara śmierci,
• tortury lub nieludzkie, poniżające traktowanie,
• poważne indywidualne niebezpieczeństwo wynikające z masowej przemocy.

Antyukraińska dezinformacja – uchodźcy przedstawiani jako przesiedleńcy

Brak powszechnej wiedzy nt. różnicy pomiędzy wskazanymi w tytule pojęciami jest wykorzystywany przez zwolenników teorii spiskowych. Według fałszywych przekazów na ten temat osoby z Ukrainy „przesiedlono” do Polski w wyniku odgórnej decyzji władz, co jest elementem spisku w celu przejęcia przez nich kontroli nad obywatelami Polski. Nic z tego nie jest prawdą.

Od początku wojny z Ukrainy uciekło już ponad 4,8 mln osób, które zarejestrowano do ochrony tymczasowej w Europie (dane z 6 grudnia 2022 roku). Faktem jest, że do Polski przybyło najwięcej uchodźców z Ukrainy, ale nie jest to jedyny kraj, który przyjął osoby uciekające przed wojną. Ponad 466 tys. uchodźców zarejestrowało się do ochrony tymczasowej w Czechach, ponad 146 tys. w Bułgarii i ponad 102 tys. w Słowacji. Polski rząd nie przeprowadził żadnej tajemnej akcji przesiedlenia Ukraińców ani do naszego kraju, ani do innych państw.

Przesiedlenia – nielegalny proceder zabroniony prawem międzynarodowym

Zgodnie z Konwencją genewską o ochronie osób cywilnych podczas wojny przymusowe przesiedlanie jest zabronione bez względu na powody. 

Międzynarodowy Trybunał Karny uznaje deportację lub przymusowe przesiedlenie za zbrodnię przeciwko ludzkości, co zapisano w art. 7 Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego.

Doniesienia o tym, że uchodźcy są przesiedleńcami wpisują się w narracje znane z teorii spiskowych

Wspomniane wcześniej postrzeganie przybycia Ukraińców do Polski jako element spisku, mającego na celu umożliwienie tym osobom przejęcia kontroli w naszym kraju, współgra z teoriami spiskowymi. W świetle dezinformujących przekazów Ukraińcy mają w przyszłości uzyskać polskie obywatelstwo i w związku z tym współdecydować o kształcie polskiej polityki.

Narracja ta stanowi odpowiednik znanej w innych krajach tzw. The Great Replacement Theory (z ang. Teoria Wielkiego Zastąpienia), którą zaadaptowano do polskich warunków. Według tej teorii polityka migracyjna jest elementem spisku, w ramach którego biali mieszkańcy Europy mają zostać zastąpieni przez osoby z krajów muzułmańskich, które przejmą ich miejsce na szczeblach władzy i przy tworzeniu kultury.

Podsumowanie – „dobór słownictwa naprawdę ma tu znaczenie”

Jak informuje Adrian Edwards z UNHCR:

Przedstawiciel UNCHR podkreśla również, że „dobór słownictwa naprawdę ma tu znaczenie”. Każde z wyjaśnionych przez nas pojęć niesie za sobą określoną wartość i konkretny ładunek emocjonalny.

To nie są tylko puste słowa, którymi możemy dowolnie żonglować, a wymowne określenia nadające sens nieraz całemu przekazowi. Zupełnie inaczej odbieramy wiadomość o uchodźcach uciekających przed wojną niż doniesienia na temat masowego szturmowania granicy przez migrantów bez dokumentów.