6 maja Komisja Europejska poinformowała, że zakończyła procedurę w sprawie sytuacji w Polsce wszczętą na podstawie art. 7 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej. W komunikacie wskazano, że nie istnieje już wyraźne ryzyko poważnego naruszenia zasady praworządności. KE uznała, że Polska wprowadziła szereg środków ustawodawczych i nieustawodawczych, m.in. w celu rozwiązania problemów dotyczących niezależności systemu wymiaru sprawiedliwości.

Wcześniej, bo pod koniec lutego, KE odblokowała środki z Funduszu Odbudowy przeznaczone dla Polski. W kwietniu szefowa KE Ursula von der Leyen zakomunikowała, że dzięki postępom Polski we wdrażaniu planu naprawczego do naszego kraju trafi pierwsza transza środków – w wysokości 6,3 mld euro.

Zaliczka do KPO trafiła do Polski

Polska dostała wcześniej 5 mld euro zaliczki, o które rząd PiS wnioskował jesienią 2023 roku. Decyzje (1, 2) w sprawie wypłaty również zapadły w czasie, gdy u władzy był rząd Mateusza Morawieckiego. Stało się to po złożeniu w sierpniu tego samego roku wniosku do KE w sprawie modyfikacji KPO. Dodano m.in. rozdział poświęcony REPowerEU. 

Ten nowy unijny instrument powstał po wybuchu wojny w Ukrainie w celu uniezależnienia się UE od paliw kopalnych z Rosji. W jego ramach Polska otrzymała w grudniu 2023 roku 5 mld euro zaliczki. 

Komisja Europejska podejmuje „polityczne decyzje”?

Podobne głosy ponownie nasiliły się, gdy odblokowano środki Funduszu Odbudowy, które w tym przypadku były uzależnione od wypełnienia superkamieni milowych. Jednak o politycznym charakterze decyzji KE mówili Beata Szydło oraz Sebastian Kaleta, były wiceminister sprawiedliwości. „Te fikołki KE pokazują tylko, że cały spektakl z praworządnością to był pic, a realnie to był czysty, polityczny szantaż i wrogie działania UE wobec państwa członkowskiego” – napisał Kaleta.

Zacznijmy od początku. Czego dotyczy spór o praworządność i jak on się ma do odblokowania środków z Funduszu Odbudowy?

Spór o praworządność

Aby odnaleźć źródła problemów z zatwierdzeniem KPO dla Polski, należy cofnąć się o kilka lat. W 2017 roku Komisja Europejska stwierdziła, że istnieje wyraźne ryzyko poważnego naruszenia zasady praworządności przez Polskę. Podkreślono, że KE przygląda się sytuacji w Polsce od 2015 roku (pkt 6), a wątpliwości budzi reforma wymiaru sprawiedliwości opracowana przez rząd PiS (pkt 43). „Przez blisko dwa lata Komisja wielokrotnie podejmowała starania o nawiązanie konstruktywnego dialogu z polskimi władzami w kontekście ram na rzecz praworządności. Dzisiaj jednak stwierdziła, że istnieje wyraźne ryzyko poważnego naruszenia zasady praworządności w Polsce” – napisano w komunikacie z grudnia 2017 roku.

Kwestią sporną dla KE były projekty ustaw o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz o ustroju sądów powszechnych. Ponadto grupa 50 posłów zwróciła się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie, że przepisy ustawy o Sądzie Najwyższym, na podstawie których wybierany jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, są niezgodne z Konstytucją (pkt 44). W związku z tymi wątpliwościami wszczęto procedurę, która zakończyła się dopiero ponad 6 lat później – w maju 2024 roku.

Akceptacja KPO pod znakiem zapytania. „Są problemy”

W 2021 roku można było przypuszczać, że Polska będzie miała problem z akceptacją KPO przez Brukselę, o czym świadczyły wypowiedzi przedstawicieli KE na posiedzeniu we wrześniu 2021 roku. W podobnej sytuacji znalazły się także Węgry. Komisja Europejska miała wątpliwości, czy te państwa spełniły wszystkie wymogi [czas nagrania: 16:59].

Unijny komisarz ds. handlu Valdis Dombrovskis powiedział, że KE nie jest jeszcze gotowa zaakceptować KPO dla Polski, a rozmowy na ten temat wciąż trwają, ponieważ pewne problemy nadal wymagają rozwiązania. Dotyczyło to także Węgier [czas nagrania: 17:17].

W podobny sposób wypowiedział się Paolo Gentiloni, komisarz ds. gospodarki [czas nagrania: 17:21]. „Ustaliliśmy pewne przesunięcia terminów, ale prace cały czas się toczą, i szczerze mówiąc, nie są one jeszcze zamknięte” – powiedział. 

Kwestia ta była i jest istotna dla Polski, bo chodzi o łącznie 55 inwestycji i 55 reform związanych z walką ze skutkami pandemii. Polska wnioskowała o 59,8 mld euro (268 mld zł), w tym o 25,27 mld euro (113,28 mld zł) w postaci dotacji i o 34,54 mld euro (154,81 mld zł) w formie preferencyjnych pożyczek.

KPO zatwierdzone. Wypłata środków zależna od superkamieni milowych

Polski KPO został zatwierdzony przez KE i przyjęty przez Radę Unii Europejskiej w czerwcu 2022 roku, a więc za rządów PiS. Jednocześnie Komisja oświadczyła, że „Niektóre cele pośrednie są niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony interesów finansowych Unii i muszą zostać zrealizowane przed złożeniem przez Polskę pierwszego wniosku o płatność”.

W praktyce przed złożeniem pierwszego wniosku o płatność Polska musiała spełnić dwa superkamienie milowe związane z sądownictwem oraz jeden superkamień milowy dotyczący przeciwdziałania nadużyciom finansowym.

Jak wskazano w aneksie do decyzji Komisji o akceptacji KPO zrewidowanego w listopadzie 2023 roku, trzy superkamienie milowe wymagały od Polski następujących działań.

1. Wzmocnienie niezależności i bezstronności sądów, m.in. poprzez:

a. przekazanie spraw dyscyplinarnych do niezależnego i bezstronnego sądu [s. 187-188],

b. zapewnienie, że sędziowie nie będą pociągani do odpowiedzialności dyscyplinarnej za:

1. zwracanie się z pytaniami prejudycjalnymi do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, 
2. treść postanowień sędziowskich,
3. przeprowadzanie testów niezawisłości sędziów,

c. wzmocnienie gwarancji procesowych i uprawnień stron postępowań dyscyplinarnych:

1. zapewnienie, że sprawy będą rozpatrywane w rozsądnym czasie,
2. sprecyzowanie zasad, które dotyczą właściwości miejscowej sądów rozpatrujących sprawy dyscyplinarne,
3. zapewnienie obrońcy w rozsądnym terminie i zarezerwowanie czasu na merytoryczne przygotowanie obrońcy do sprawy.

2. Zaradzenie sytuacji sędziów dotkniętych orzeczeniami Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego poprzez ponowne rozpatrzenie ich spraw przez niezależny i bezstronny sąd, przy czym [s. 188]:

a. pierwsza rozprawa sądu ponownie rozpatrującego sprawę powinna była się odbyć w ciągu 3 miesięcy od złożenia wniosku, a zakończyć – w ciągu 12 miesięcy,

b. sprawy toczące się w Izbie Dyscyplinarnej musiały zostać przekazane do dalszego rozpoznania temu sądowi.

3. Utworzenie Komitetu Monitorującego, który nadzorowałby realizację projektów z KPO, oraz stworzenie repozytorium danych przekazywanych do systemu Arachne – w celu przeciwdziałania nadużyciom finansowym [s. 189].

Rząd PiS zaczął wypełniać superkamienie milowe

Zgodnie ze sprawozdaniem Komisji Europejskiej Polska zaczęła w zadowalający sposób wypełniać trzy superkamienie milowe jeszcze za czasów rządów PiS [s. 79-107].

Pierwszy kamień milowy – wzmocnienie niezależności i bezstronności sądów

15 lipca 2022 roku weszła w życie nowelizacja ustawy o Sądzie Najwyższym. W ten sposób zniesiono (art. 8) Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego. Na jej miejsce utworzono Izbę Odpowiedzialności Zawodowej (s. 80).

Drugi kamień milowy – zaradzenie sytuacji sędziów dotkniętych orzeczeniami Izby Dyscyplinarnej

Znowelizowana ustawa o Sądzie Najwyższym umożliwiła (art. 18) sędziom skazanym przez Izbę Dyscyplinarną ponowne rozpatrzenie ich sprawy przez nową izbę (s. 94).

Trzeci kamień milowy – utworzenie repozytorium danych

Do końca 2022 roku audyty potwierdziły, że polskie repozytorium spełnia wymagania, a instytucje mają wdrożone procedury dotyczące systemu Arachne (s. 105). Pierwsze dane z Polski wpłynęły do tego systemu w kwietniu 2023 roku. Dodatkowa kontrola z października 2023 roku wykazała wdrożenie wszystkich zaleceń z poprzednich audytów (s. 107).

Adam Bodnar dokończył proces. Superkamienie milowe wypełnione

Komisja Europejska z zadowoleniem przyjęła także zmiany wprowadzone przez obecnego ministra sprawiedliwości. Chodzi m.in. o zarządzenie wydane przez Adama Bodnara 15 lutego 2024 roku, prowadzące do powołania nowych rzeczników dyscyplinarnych ministra sprawiedliwości. 

Zgodnie z zarządzeniem rzecznicy są w wykonywaniu czynności niezależni od ministra (par. 1). Powołuje się ich w szczególności, gdy inny rzecznik rozpatruje sprawy związane z orzeczeniami lub z implementacją unijnego prawa przez sędziego (par. 3 pkt 1). Rzecznikami ministra muszą być osoby z co najmniej dziesięcioletnią praktyką w sprawach karnych [par. 3 pkt 2].

Dodatkowo minister Bodnar przedstawił Komisji Europejskiej „Plan działania” na rzecz praworządności w Polsce. Z opinii Komisji wynika, że w dokumencie zapisano jasną deklarację: sądy i sędziowie nie są narażeni na odpowiedzialność dyscyplinarną za stosowanie prawa UE (s. 80).

Ostatecznie z końcem lutego 2024 roku Komisja Europejska poinformowała o tym, że działania podjęte od czerwca 2022 roku do lutego 2024 roku „kompleksowo zreformowały system postępowań dyscyplinarnych przeciwko sędziom w Polsce. Środki przyjęte przez władze polskie wzmocnią ważne aspekty niezależności sądów w Polsce, dzięki czemu poprawi się ogólny klimat inwestycyjny w tym państwie”.

Szefowa KE: W Polsce przywracana jest praworządność

Przy okazji zakończenia procedury przeciwko Polsce Ursula von der Leyen gratulowała premierowi Donaldowi Tuskowi i jego rządowi. „Jest to wynik ich ciężkiej pracy i zdecydowanych wysiłków reformatorskich. Trwające przywracanie praworządności w Polsce ma wielkie znaczenie dla Polek i Polaków oraz dla całej Unii. Świadczy to o sile praworządności i demokracji w Europie” – oświadczyła.

Faktem jest jednak także to, że Polska zaczęła wypełniać superkamienie milowe za czasów rządów Prawa i Sprawiedliwości. Już wtedy postawiła pierwsze kroki do zakończenia procedury związanej z zagrożeniem praworządności oraz do zatwierdzenia KPO i do możliwości uzyskania z niego funduszy.