We wrześniu 2018 roku ruszyła rządowa inicjatywa na rzecz poprawy jakości powietrza w Polsce. Program priorytetowy „Czyste Powietrze” (PPCP) przewiduje poprawę efektywności energetycznej ponad 3 mln budynków i wymianę 3 mln szt. źródeł ciepła. 

W październiku 2021 roku liczba ocieplonych budynków wynosiła niecałe 73 tys. (2,4 proc.), a ponad 66 tys. kotłów starej generacji (2,2 proc.) wymieniono na niskoemisyjne. Ponadto przy budżecie w wynoszącym 103 mld zł podpisano umowy na zaledwie 4,2 mld zł (ok. 4 proc.). 

Nieodpowiednie przygotowanie programu

Zdaniem NIK w okresie objętym kontrolą prawidłowe wdrażanie programu uniemożliwiał przede wszystkim brak wskazania podmiotu odpowiedzialnego za kompleksowe zarządzanie programem.

Z kolei zarządzanie od strony stricte czysto technicznej utrudniał brak systemu informatycznego zawierającego bazę danych. W I kwartale 2020 roku w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) podjęto prace zmierzające do jego stworzenia. Prace zostały jednak przerwane, a wznowiono je dopiero w połowie października 2021 roku. Ostatecznie wykonanie systemu zaplanowano na drugą połowę 2022 roku.

Kontrola pokazała, co prawda, że w NFOŚiGW podejmowano działania mające usprawnić realizację programu, ale nie przynosiły one oczekiwanych rezultatów, co w ocenie NIK było konsekwencją braku opracowania studium wykonalności PPCP.

Niejasno określone kompetencje 

Współpraca między NFOŚiGW a wojewódzkimi funduszami nie była prawidłowo uregulowana. Dokumenty nie określały jasnego podziału ról i odpowiedzialności za kompleksowe zarządzanie programem na poszczególnych szczeblach jego realizacji.

5 spośród 8 skontrolowanych Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) ustaliło szacunkową liczbę potencjalnych beneficjentów w poszczególnych regionach. Pozostałe 3 nie podjęły żadnych działań w tym kierunku, co uniemożliwiło im zapewnienia odpowiedniej kadry do realizacji PPCP.

Tylko jeden WFOŚiGW zwrócił się o dane do gmin, które na podstawie porozumienia z wojewódzkimi jednostkami zobowiązały się do zidentyfikowania budynków, których właściciele mogliby skorzystać z dofinansowania. 

Do lutego 2021 roku jedynie 39 proc. gmin zdecydowało się na podpisanie porozumienia o współpracy. Samorządom zaproponowano jednak tzw. pakiet korzyści, a w nim po 30 tys. zł na utworzenie i prowadzenie przez rok punktów konsultacyjno-informacyjnych. W wyniku tych działań stanem na 10 września 2021 roku porozumienia zawarło ponad 79 proc. gmin.

Problemy natury budżetowej

Wprawdzie w objętym kontrolą okresie nie zabrakło pieniędzy na realizację zobowiązań zaciągniętych w ramach PPCP, jednak zdaniem NIK wynikało to z wolnego tempa jego wdrażania.

Opóźnienia w rozpatrywaniu wniosków

Od 19 września 2018 roku do 1 października 2021 roku w ramach programu podpisano 304,2 tys. umów. Dotyczyły one głównie dotacji na kwotę ogółem ponad 4,2 mld zł (4 proc. budżetu), z czego wypłacono ponad 1,8 mld zł (niecałe 1,9 proc. budżetu).

Z analizy danych, jakie wojewódzkie fundusze przesyłały do NFOŚiGW, wynika, że początkowo średni czas rozpatrywania wniosku o dofinansowanie wynosił 78 dni roboczych, a po reformie programu w 2020 roku został skrócony do 24 dni kalendarzowych. 

Jednak przeprowadzona przez kontrolerów NIK analiza 257 wniosków wykazała, że niemal 22 proc. z nich zostało rozpatrzonych z opóźnieniem, które w ekstremalnym przypadku wyniosło 190 dni roboczych. Jako przyczyny opóźnień WFOŚiGW podawały zbyt dużą liczbę wpływających wniosków i absencję pracowników spowodowaną COVID-19.

Wypowiadane umowy

W okresie objętym kontrolą wystąpiły również przypadki wypowiedzenia lub rezygnacji z umowy z beneficjentem. Umowy były wypowiadane zarówno z inicjatywy beneficjentów (3 283 umowy dotacji i 349 umów pożyczek), jak i przez WFOŚiGW (2 290 umów dotacji i 78 umów pożyczek). Najczęstszymi przyczynami wypowiedzeń umów było:

• niespełnienie warunków technicznych wynikających z przepisów ustawy z dnia 7 lipca 1994 roku  – Prawo budowlane oraz wymogów PPCP w przeprowadzonych pracach termomodernizacyjnych w budynkach istniejących oraz w budynkach nowo budowanych, na których dofinansowanie można było ubiegać się do końca 2019 roku,
• wykonanie inwestycji niezgodnie z terminami określonymi w PPCP, w tym zakończenie całości prac objętych wnioskiem o dofinansowanie przed jego złożeniem (do 14 maja 2020 roku program nie dopuszczał takiej możliwości) lub zakup i montaż źródła ciepła w budynku nowo budowanym po 31 grudnia 2019 roku,
•  niespełnienie wymagań technicznych PPCP dla zamontowanych źródeł ciepła.

„Czyste Powietrze” nie cieszy się dużą popularnością

NIK zwraca także uwagę na niewielkie zainteresowanie programem, zwłaszcza w początkowej fazie jego funkcjonowania. Było to spowodowane m.in. warunkami, na jakich oferowano dofinansowanie inwestycji. Według NIK zabrakło również kampanii informacyjno-edukacyjnej poświęconej programowi.

Z badania sondażowego przeprowadzonego na zlecenie NIK przez firmę Kantar we wrześniu 2021 roku wynikało, że 95 proc. badanych słyszało o programie „Czyste Powietrze”, jednak aż 45 proc. z nich niewiele o nim wiedziało.