Nieco ponad połowa osób uprawnionych do głosowania wzięła udział w I turze wyborów samorządowych. W ponownym głosowaniu frekwencja wyniosła 44 proc. Historycznie to jeden z dwóch najlepszych rezultatów po 1989 roku. Lepiej było tylko 6 lat temu.

W poprzednich częściach cyklu „Decyduj świadomie” pokazywaliśmy, jak wielki wpływ na nasze codzienne życie ma samorząd gminy, powiatu i województwa. Zachęcaliśmy tym samym do wzięcia udziału w wyborach. Warto jednak wiedzieć, że możliwości wpływu zwykłych mieszkanek i mieszkańców na samorząd nie kończą się na oddaniu głosu raz na 5 lat.

Czy organy samorządu można odwoływać?

Jeśli nowowybrane władze nie spełniają oczekiwań, to prawo daje nam możliwość ich odwołania poprzez referendum lokalne. Zgodnie z art. 2 ustawy o referendum lokalnym odwołać można organy stanowiące jednostkę samorządu, czyli radę gminy, radę powiatu i sejmik województwa. Na poziomie gminy można odwołać także organ wykonawczy: wójta, burmistrza lub prezydenta.

Aby wynik referendum był ważny, musi w nim wziąć udział co najmniej 30 proc. osób uprawnionych do głosowania. Jednocześnie musi być to nie mniej niż 3/5 osób, które brały udział w wyborze tego organu (art. 55). Ile osób jest uprawnionych do głosowania i wzięło w nim udział, można sprawdzić na stronie Państwowej Komisji Wyborczej.

W jakich jeszcze sprawach można przeprowadzić referendum lokalne?

Osoby tworzące samorządową wspólnotę mogą również zainicjować referendum w sprawie dotyczącej tej wspólnoty, która mieści się w zakresie zadań i kompetencji lokalnych władz (art. 4 ust. 1). O zadaniach i kompetencjach władz gmin, powiatów i województw pisaliśmy więcej w poprzednich częściach cyklu. 

Referendum może dotyczyć także innych istotnych spraw dotyczących lokalnej wspólnoty. Na poziomie gmin mamy też możliwość głosowania w sprawie samoopodatkowania na cele publiczne (art. 4 ust. 1 i 2).

Zainicjować referendum we wszystkich wymienionych wyżej sprawach może organ stanowiący jednostki samorządu. Tak na przykład w 2017 roku rada Podkowy Leśnej poprosiła mieszkańców o głos w sprawie utrzymania niezależności od Warszawy. Innym przykładem jest referendum w sprawie igrzysk, metra, monitoringu i ścieżek rowerowych, które odbyło się w Krakowie w 2014 roku.

Czy lokalna społeczność może zaproponować uchwałę?

Jeśli członkowie lokalnej społeczności chcą uchwalenia konkretnych przepisów, mogą sami takie przepisy zaproponować. Nazywa się to lokalną inicjatywą uchwałodawczą, a regulują ją ustawy o samorządzie gminnym, powiatowym i województwa.

Na poziomie gminy grupa występująca z inicjatywą uchwałodawczą powinna liczyć od 100 do 300 osób – w zależności od wielkości gminy. Rada gminy musi zająć się takim projektem na najbliższej sesji, najpóźniej w ciągu trzech miesięcy (art. 41a). Każda gmina sama ustala szczegółowe zasady wnoszenia takich inicjatyw.

Na poziomie powiatu potrzeba grupy od 300 do 500 osób – znów zależy ona od wielkości powiatu. Tak jak w przypadku gminy, rada musi zająć się projektem w ciągu trzech miesięcy (art. 42a). Zasady wnoszenia takich inicjatyw znajdziemy w powiatowych Biuletynach Informacji Publicznej.

Na poziomie województwa do wniesienia inicjatywy uchwałodawczej zawsze potrzebna jest grupa 1000 osób. Sejmik województwa musi się zająć zgłoszoną uchwałą na najbliższej sesji. Tu również obowiązuje dodatkowy termin 3 miesięcy (art. 89a), a szczegółowe informacje publikowane są na stronach samorządów województw.

Czy mieszkaniec może zgłosić projekt do budżetu?

Każde z 66 miast na prawach powiatu musi utworzyć budżet obywatelski – wynika to z art. 5a ust. 5 ustawy o samorządzie gminnym. To szczególna forma konsultacji społecznych, na którą zdecydować się może każda gmina (art. 5 ust 3), powiat (art. 3d ust. 3) i województwo (art. 10a ust. 3).

Wymogi formalne dla projektów zgłaszanych do budżetów, wymaganą liczbę podpisów pod projektem, zasady oceny i głosowania uchwalają poszczególne samorządy. Szczegółowych reguł należy szukać na ich stronach internetowych.

Co z pozostałymi formami konsultacji społecznych?

Jak wskazaliśmy, budżet obywatelski jest szczególną formą konsultacji. W niektórych sprawach samorządy mają obowiązek przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami. Dzieje się tak, gdy gmina chce uchwalić plan ogólny (art. 13i ust. 3 pkt 9), czyli podstawę do planowania przestrzennego całej gminy. Konsultacje przeprowadza się np. przez zbieranie uwag, spotkania otwarte, ankiety i wywiady (art. 8i ust. 1).

Konsultacji z mieszkańcami wymaga także utworzenie jednostki pomocniczej gminy (czyli dzielnicy, sołectwa – art. 5 ust. 2) czy projektu strategii rozwoju gminy (art. 6 ust. 2). Jednak konsultacje można przeprowadzić w każdej sprawie ważnej dla gminy (art. 5a ust. 1), powiatu (art. 3d ust. 1) i województwa (art. 10a ust. 1).

Jeśli więc w jakiejś ważnej dla nas sprawie władze samorządowe nie planują prowadzić konsultacji, można się tego domagać np. poprzez złożenie petycji. Regulaminy konsultacji społecznych można znaleźć na stronach internetowych jednostek samorządu terytorialnego.

Jak obywatele mogą kontrolować działalność samorządów? 

Obywatele mają prawo do informacji o działalności samorządu, co wynika z ustawy o dostępie do informacji publicznej, (art. 1 i 2) oraz ustaw o samorządzie gminnym (art. 11b), powiatowym (art. 8a) i wojewódzkim (art. 15a).

Sami w Demagogu często korzystamy z tego prawa, pytając na przykład o liczbę zlikwidowanych kopciuchów, utworzonych mieszkań komunalnych czy obszar gruntów rolnych. Poradnik wyjaśniający, jak poprosić o dostęp do informacji publicznej, można znaleźć na stronie informacjapubliczna.org.

Ponadto jako obywatelki i obywatele mamy prawo wstępu na sesje rad i sejmików oraz posiedzenia komisji. Możemy także przeglądać dokumenty wynikające z wykonywania zadań publicznych, w tym protokoły posiedzeń (art. 11b ust. 2). Z protokołów tych dowiemy się, nad jakimi uchwałami głosowano oraz jak głosowali poszczególni radni.

Biuletyn Informacji Publicznej – skarbnica wiedzy o samorządzie

Organy władzy publicznej, a więc także samorządy, mają obowiązek udostępniać w internetowym Biuletynie Informacji Publicznej m.in. informacje o własnej organizacji, swoim majątku, sposobie załatwiania spraw, a także projekty aktów normatywnych i podsumowania stanu samorządu (art. 8 ust. 3). 

W Demagogu korzystamy z danych dostępnych w biuletynach, np. sprawdzając treść odpowiedzi na ciekawe interpelacje, zarobki radnych czy sposób głosowania poszczególnych radnych.

W BIP powinniśmy znaleźć także instrukcję wyjaśniającą, jak wnioskować o informacje publiczne, które nie są dostępne w biuletynie (art. 8 ust. 4). Biuletyn swojego samorządu najłatwiej znaleźć poprzez wpisanie do wyszukiwarki hasła „BIP + nazwa gminy/powiatu/województwa”, np. „BIP Głogów”.

Obywatele mogą wpływać na decyzje władz samorządowych – także po wyborach

Co z tego, że samorządowcy deklarują, że chcą nas słuchać, jeśli nic im nie mówimy? Możemy to robić – jak pokazaliśmy wyżej, możliwości angażowania się w sprawy władzy samorządowej po wyborach jest naprawdę wiele.

Zachęcamy więc do śledzenia działalności lokalnych władz poprzez Biuletyny Informacji Publicznej lub na żywo, uczestnicząc w obradach rad i komisji. Korzystajcie z możliwości udziału w konsultacjach społecznych, niezależnie od tego, czy samorząd przeprowadza je z obowiązku, czy z własnej woli. 

Jeśli tylko wpadniecie na pomysł, jak zmienić swoje otoczenie i sposób działania władz samorządowych – głosujcie i zgłaszajcie projekty w budżetach obywatelskich, występujcie z inicjatywami uchwałodawczymi i proponujcie referenda. Wszystko zgodnie ze starą i utrwaloną w historii Polski zasadą – nic o nas bez nas.