Kodeks wyborczy uchwalono w 2011 roku i od tego czasu był zmieniany 35 razy. Ostatni raz – w marcu tego roku. Wspólnie przyglądamy się najważniejszym zmianom przed nachodzącymi jesiennymi wyborami parlamentarnymi.

Czym jest okręg, a czym obwód?

Nowelizacja przyjęta przez Sejm wprowadziła pewne nowości dotyczące obwodów głosowania. Pamiętajmy jednak, że to nie oznacza wcale zmian w okręgach wyborczych. Reforma dotyczy przede wszystkim miejsc do głosowania, a nie zasad wybierania polityków.

Natomiast okręgi łatwo skojarzyć z listami kandydatów. Jest ich 41. W ramach okręgu mieści się wiele obwodów, w których wyborcy mogą oddać głos na przypisaną do okręgu listę kandydatów. 

Z każdego okręgu do Sejmu dostaje się określona liczba posłów. Przykładowo we wszystkich obwodach w okręgu kieleckim obywatele wybierają łącznie 16 przedstawicieli do Sejmu.

Zgodnie z prawem dodatkowe obwody tworzy się również za granicą oraz na polskich statkach morskich (o ile przebywa na nim co najmniej 15 wyborców). Głosy osób z takich obwodów są wliczane do okręgu nr 19 – Warszawa Śródmieście (art. 14-15).

Nowe obwody w mniejszych miejscowościach

Do tej pory do stałego obwodu przypisanych było od 500 do 4 tys. mieszkańców. Po nowelizacji możliwe będzie tworzenie mniejszych obwodów, które będą obejmować przynajmniej 200 osób. 

Pozwoli to zorganizować głosowanie także w małych miejscowościach i na wsiach. Przyjęte przepisy zobowiązują wójtów do współpracy przy tym zadaniu z komisarzem wyborczym (art. 16).

Do końca kwietnia wójtowie mieli obowiązek dostarczenia informacji o każdej miejscowości w gminie, w której zamieszkuje co najmniej 200 osób i nie mieścił się tam dotąd lokal komisji wyborczej. Wójt był także zobowiązany poinformować komisarza, czy istnieje możliwość zorganizowania takiego lokalu na potrzeby wyborów. 

To nie koniec zmian. Dodatkowy obwód powstanie, gdy taką chęć wyrażą sami obywatele. Na wniosek 5 proc. wyborców z danego obwodu ujętych w Centralnym Rejestrze Wyborczym (dowiedz się, czym jest z naszej analizy) może zostać dokonany podział stałego obwodu do głosowania, o ile po podziale będzie możliwe zorganizowanie lokalu dla komisji (art. 13).

Lokale pilnie poszukiwane

Nie oznacza to, że specjalnie na potrzeby wyborów będą budowane nowe lokale i budynki do głosowania. Szefowa Krajowego Biura Wyborczego podkreśliła w wywiadzie: 

Wytyczne dla komisarzy wyborczych jasno stwierdzają, że w przypadku gdy w danej miejscowości nie ma możliwości zorganizowania lokalu do głosowania, komisarz ma prawo odstąpić od dokonania podziału na nowy obwód. Musi wówczas przedstawić uzasadnienie takiej decyzji, które następnie weryfikuje Państwowa Komisja Wyborcza. PKW ma prawo mimo to nakazać mu dokonania podziału, o ile jest to możliwe.

Czy nowelizacja wpłynęła na listy i okręgi wyborcze?

W debacie politycznej od pewnego czasu powraca pomysł zreformowania tego systemu i utworzenia 100 okręgów, w których wybierano by posłów. Tyle okręgów jednomandatowych obowiązuje już w wyborach do Senatu. Ostatnia nowelizacja nie wprowadziła zmian w zakresie liczby okręgów wyborczych. 

Postanowieniem tym nie dokonuje się zmian granic okręgów wyborczych ani liczby wybieranych radnych – czytamy w wytycznych PKW.

W opinii twórców nowelizacji przyjęte rozwiązanie ma przynieść skutek w postaci podwyższenia frekwencji wyborczej. W uzasadnieniu do projektu ustawy czytamy, że:

Obwody w przeszłości, obwody dziś

W ostatnich wyborach parlamentarnych, w 2019 roku, utworzono łącznie 27 409 obwodów do głosowania. Cztery lata wcześniej było ich 27 859, natomiast w 2011 roku już mniej – utworzono 25 993 obwody.

Dzięki nowym przepisom miejsca do głosowania zostaną zorganizowane przede wszystkim poza miastami. Według zapowiedzi KBW: „najwięcej nowych lokali powstanie w środkowo-północnej i zachodniej części kraju”.

Więcej obwodów to większe wydatki

W każdym obwodzie musi działać minimum pięcioosobowa komisja (art. 182). Szefowa Krajowego Biura Wyborczego w wywiadzie dla Dziennika Gazety Prawnej przyznała, że utworzenie 4 tys. nowych lokali wyborczych będzie wiązało się z koniecznością zrekrutowania ponad 20 tys. osób.

Każda osoba zatrudniona przy wyborach to dodatkowe wydatki. Pojawiają się także koszty związane z organizacją i wyposażeniem lokalu. Ponadto po nowelizacji wprowadzone zostały diety dla mężów zaufania (o czym więcej napiszemy w najbliższych tygodniach).

Przewodniczącemu komisji wyborczej przysługiwało dotychczas 500 zł, zastępcy – 400 zł, natomiast innym członkom – 350 zł. Przy 4 tys. nowych lokali oznacza to dodatkowy wydatek na poziomie 7,8 mln zł. A to tylko jeśli założymy minimalny pięcioosobowy skład komisji. To nie wszystko – według zapowiedzi szefowej KBW podane stawki mogą zostać zwiększone przed nadchodzącymi wyborami.

Pieniądze pochodzą z rezerwy celowej

Na 2023 rok zaplanowane były zarówno wybory samorządowe, jak i parlamentarne. Oba wydarzenia zbiegały się czasowo. Obóz rządzący przekonywał, że trudno byłoby zorganizować dwa głosowania w zbliżonym terminie. Z tego powodu wybory samorządowe zostały przesunięte na wiosnę 2024 roku.

Faktycznie w budżecie państwowym na 2023 rok znajdziemy informację o rezerwie celowej w wysokości 1,39 mld zł na finansowanie zadań dotyczących wyborów i referendów (załącznik 2, cz. 83). Mowa zarówno o wyborach uzupełniających, jak i tych parlamentarnych oraz samorządowych. 

A skoro wybory samorządowe zostały przesunięte, to niespożytkowane środki mogą być przeznaczone na dodatkowe wydatki związane z głosowaniem do Sejmu i Senatu.

Więcej obwodów jako remedium na małą frekwencję

W uzasadnieniu do nowelizacji kodeksu czytamy, że główną motywacją zmiany przepisów i wprowadzenia obwodów do głosowania w mniejszych miejscowościach jest troska o frekwencję wyborczą:

Reforma daje przywilej małym miejscowościom

Faktycznie frekwencja w mniejszych miejscowościach zwykle jest niższa. Przyczyną może być m.in. odległość od lokalu – gdy znajduje się on dopiero w sąsiedniej miejscowości, wyborca może mieć trudności z dotarciem na miejsce. 

Przeciwko reformie podnoszony jest zarzut, że jej celem jest zwiększenie frekwencji tylko na obszarach wiejskich, czyli tam, gdzie partia rządząca cieszy się większym poparciem. 

Portal mamprawowiedziec.pl przeprowadził obliczenia na podstawie danych ze wszystkich obwodów wyborczych powołanych przy okazji wyborów parlamentarnych w 2019 roku. 

PKW apeluje o zmianę rozkładu mandatów

Przy okazji dyskusji o obwodach i okręgach warto wspomnieć o ubiegłorocznym apelu Państwowej Komisji Wyborczej. Zdaniem PKW aktualny podział na okręgi wyborcze narusza przepisy Kodeksu wyborczego. W sytuacji, gdy dojdzie do zmiany w liczbie mieszkańców przypisanych do konkretnych okręgów, PKW jest zobowiązane przedstawić Sejmowi wniosek o zmianę liczby wybieranych posłów.

Wniosek PKW nie został uwzględniony przed nadchodzącymi wyborami parlamentarnymi. Liczba mandatów przypisanych do każdego okręgu nie została zmieniona. Redakcja oko.press przekonuje, że utrzymywanie nieaktualnej normy przedstawicielstwa jest de facto formą manipulacji określanej jako gerrymandering. Pod tym pojęciem kryje się manipulowanie przebiegiem granic okręgów wyborczych, najczęściej w celu uzyskania korzystnego wyniku przez partię mającą wpływ na kształtowanie ordynacji wyborczej.