ANALIZA W PIGUŁCE

Na początku czerwca media obiegły dwie informacje dotyczące wojska związane z sytuacją na granicy z polsko-białoruskiej. Pierwsza dotyczy żołnierzy zatrzymanych po oddaniu strzałów podczas interwencji wobec grupy migrantów (1, 2, 3, 4). Druga – śmierci żołnierza ugodzonego nożem przez migranta (1, 2, 3, 4). Zgodnie z ustaleniami biegłych przyczyną jego zgonu było uszkodzenie płuc i ośrodkowego układu nerwowego.

Upublicznienie tych sytuacji zbiegło się w czasie z finiszem kampanii przed wyborami do Parlamentu Europejskiego i stały się przedmiotem dyskusji w ostatnich jej chwilach. 7 czerwca 2024 roku, na kilkanaście godzin przed ciszą wyborczą, na TikToku pojawił się film, z którego dowiadujemy się, że żołnierz „oddał życie w obronie twojej ojczyzny”. Jak dodano: „Tusk i jego bandyci zabronili strzelać do wroga”.

W tej analizie zajmujemy się ostatnim cytowanym zdaniem. Nie możemy bowiem rozstrzygnąć wszystkich kwestii trwającego sporu, a i ta konkretna pozostaje nie w pełni wyjaśniona. Czy polskie prawo zakazuje żołnierzom strzelania na granicy? I jeśli tak jest – kto je wprowadził?

Źródło: www.tiktok.com

Film cieszy się dużą popularnością na TikToku, gdzie wyświetliło go ponad 79 tys. użytkowników. Wśród ponad 500 komentarzy znalazły się nie tylko liczne kondolencje złożone na ręce rodziny zmarłego, lecz także wulgarne odniesienia do obecnej sytuacji politycznej. „Ruda szmata prędzej czy puźniej odpowie za to” [pisownia oryginalna] – napisał jeden z użytkowników. 

Jakie przepisy regulują możliwość skierowania Sił Zbrojnych RP do pomocy Straży Granicznej?

Od 2021 roku na granicy z Białorusią trwa kryzys migracyjny. Polskie władze zareagowały na niego m.in. budową bariery i planami jej rozbudowy. Zdecydowano także o skierowaniu wojska i policji do pomocy Straży Granicznej.

Artykuł 11b – użycie oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych RP do pomocy Straży Granicznej

Jak wynika z art. 11b. ust. 1 „w przypadku gdy wymagają tego względy bezpieczeństwa państwa, zapewnienia nienaruszalności granicy państwowej, zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub zakłócenia porządku publicznego w zasięgu terytorialnym przejścia granicznego oraz w strefie nadgranicznej lub na polskich obszarach morskich […] jeżeli użycie sił Straży Granicznej okaże się niewystarczające lub uzasadnia to stopień zagrożenia, do pomocy Straży Granicznej mogą być użyte oddziały i pododdziały Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”. 

Art 11c – samodzielne przeciwdziałanie

Z kolei art. 11c mówi, że wojska można użyć do samodzielnego działania. Jak czytamy w przywołanym przepisie:

Art 11d – Żandarmeria Wojskowa

Art. 11d ustawy dotyczy natomiast wyłącznie żołnierzy Żandarmerii Wojskowej. Mogą oni zostać skierowani do udzielenia pomocy Straży Granicznej przez Prezesa Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych, uzgodniony z Ministrem Obrony Narodowej.

Nie wiadomo, na jakiej podstawie żołnierze zostali skierowani na granicę

Dr Michał Piekarski z Instytutu Studiów Międzynarodowych i Bezpieczeństwa Uniwersytetu Wrocławskiego podkreśla w rozmowie z Demagogiem:

Wspomniana Helsińska Fundacja Praw Człowieka (HFPC) próbowała uzyskać dostęp do postanowienia prezydenta w sprawie użycia wojska do pomocy Straży Granicznej na granicy polsko-białoruskiej w 2021 roku, w trybie dostępu do informacji publicznej. Jak zauważa HFPC, „ma on kluczowe znaczenia dla podstaw działania wojska, w tym WOT, względem obywateli na pograniczu”. Nie otrzymała jednak wglądu do dokumentu.

Żołnierzom przysługują niektóre uprawnienia Straży Granicznej

Zapytany przez nas ekspert dr Michał Piekarski zauważa, że cytowany wcześniej art. 11b ustawy o Straży Granicznej „mówi o użyciu wojska do pomocy Straży Granicznej”. Co ważne, „żołnierzom przysługują wtedy niektóre uprawnienia Straży Granicznej, w tym do użycia broni palnej i środków przymusu bezpośredniego” – dodaje.

Z kolei adwokat dr Paweł Bała precyzuje, że:

Jakie to uprawnienia? 

Przyjrzyjmy się dokładnie przepisom nadającym uprawnienia żołnierzom kierowanym do pomocy Straży Granicznej, które wymienia prawnik. Są wśród nich m.in.:

• Art. 11 ust. 1 pkt 2 ustawy, który zezwala na „dokonywanie kontroli osobistej, a także przeglądanie zawartości bagaży, sprawdzanie ładunków”.
• Art. 11 pkt 4–5a, który stanowi, że żołnierze uzyskują uprawnienia do ustalania tożsamości jednostek oraz „zatrzymywania osób” w konkretnych przypadkach.
• Art. 11 pkt 6, który mówi o uprawnieniach do przeszukiwania „osób, rzeczy, pomieszczeń i środków transportu” w konkretnych przypadkach.
• Art. 11 pkt 7, który określa, że żołnierze mogą przy użyciu sprzętu służącego do rejestracji obrazu i dźwięku obserwować i rejestrować zdarzenia „na drogach oraz w innych miejscach publicznych”.
• Art. 14, 15, 16, 17 i 18, które skupiają się na uprawnieniach dowódców jednostek pływających Straży Granicznej.
• Art. 23, który odnosi się do wykorzystania i użycia środków przymusu bezpośredniego i broni palnej. 

Art. 23 – funkcjonariusze mogą użyć środków przymusu bezpośredniego i broni palnej

Ostatni przepis wymieniony przez eksperta przepis – art. 23 ustawy o Straży Granicznej – mówi najwięcej w kontekście omawianej sytuacji na granicy polsko-białoruskiej. Zgodnie z nim: 

Ekspert: „Nie ma żadnego przepisu, który mówi o tym, że ktokolwiek może zabronić żołnierzom strzelać”

W filmie opublikowanym na TikToku, który stał się impulsem do powstania tej analizy, czytamy, że „Tusk i jego bandyci zabronili strzelać” na granicy. Jak jednak zaznacza dr Michał Piekarski, „nie ma żadnego przepisu, który mówi o tym, że ktokolwiek może zabronić żołnierzom strzelać”. W rozmowie z nami podaje, że mogły mieć miejsce konkretne sytuacje, w których dowódca zgrupowania wojskowego czy poszczególnych oddziałów lub pododdziałów określił ramy użycia broni palnej. Jednak jakiekolwiek wytyczne dowódców muszą być zgodne z prawem. 

Podobnie do sprawy odniósł się adwokat Wiktor Dega w komentarzu udzielonym Polskiej Agencji Prasowej (PAP). Stwierdził, że „żołnierz w sytuacji poczucia zagrożenia osobistego, ale też zagrożenia celów i zadań, do których został oddelegowany w danym momencie, czyli w tym wypadku do ochrony granicy, powinien móc użyć broni w sposób całkowicie swobodny aż do momentu ustąpienia zagrożenia”.

W jakich przypadkach żołnierze mogą użyć broni palnej, gdy zostali wysłani do pomocy Straży Granicznej?

Żołnierze pełniący służbę na granicy korzystają więc z przywołanych przez nas wyżej uprawnień (śródtytuł: „Jakie to uprawnienia?”), a w kontekście użycia broni palnej odpowiedzi należy szukać w art. 23 ustawy o Straży Granicznej. Przepis ten z kolei odsyła do innego aktu prawnego: ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej z 24 maja 2013 roku, który precyzuje, że w przypadkach, o których mowa w konkretnych artykułach ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, funkcjonariusze mogą użyć broni palnej lub ją wykorzystać.

Poszczególne przepisy (tj. art. 45 pkt 1–3 i pkt 4 lit. a i b oraz w art. 47 ustawy) stanowią m.in., że broń palna może zostać użyta lub wykorzystana np. w następujących przypadkach:

• konieczność odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność uprawnionego lub innej osoby (art. 45 pkt 1 lit. a); na obiekty, urządzenia lub obszary (art. 45 pkt 1 lit. b); na mienie, który stwarza jednocześnie bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności uprawnionego lub innej osoby (art. 45 pkt 1 lit. c); na bezpieczeństwo konwoju (art. 45 pkt 1 lit. e),
• konieczność odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 45 pkt 1 lit. d),
• konieczność przeciwstawienia się osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności uprawnionego lub innej osoby (art. 45 pkt 2 lit. a) lub która usiłuje bezprawnie odebrać broń palną uprawnionemu (art. 45 pkt 1 lit. b),
• konieczność zatrzymania pojazdu, jeżeli jego działanie zagraża życiu lub zdrowiu uprawnionego lub innej osoby lub stwarza zagrożenie dla ważnych obiektów, urządzeń lub obszarów (art. 47 pkt 1),
• konieczność zaalarmowania lub wezwania pomocy (art. 47 pkt 3),
• konieczność oddania strzału ostrzegawczego (art. 47 pkt 6).

Eksperci: Prawo „budzi wątpliwości” i nie jest „adekwatne” do zagrożeń na granicy

Jak ocenia adwokat dr Paweł Bała:

Prof. Piotr Milik z Akademii Sztuki Wojennej w Warszawie, cytowany przez „Rzeczpospolitą” zauważa, że „niestety, wciąż nie ma odpowiedniej bazy prawnej dla efektywnego użycia wojska na granicy, które byłoby adekwatne do charakteru występujących tam zagrożeń”. Jak dodaje: „wojsko działa w sytuacjach kryzysowych, pomagając takim formacjom jak SG czy policja w oparciu o kompetencje tych służb, co się okazuje niewystarczające”. Dlaczego? Ponieważ Straż Graniczna ma ograniczony – w porównaniu z wojskiem – katalog uzbrojenia.

W krytyczny sposób na temat obecnych przepisów wypowiedział się także ppłk rez. Maciej Korowaj: 

Zatrzymanie żołnierzy na granicy

29 marca 2024 roku w okolicach Dubicz Cerkiewnych w województwie podlaskim doszło do zatrzymania trzech żołnierzy. Pełniący służbę na granicy polsko-białoruskiej oddali strzały ostrzegawcze w kierunku napierającej grupy migrantów. Wątpliwości co do legalności użycia broni przez żołnierzy miała Straż Graniczna, która przekazała nagrania z monitoringu do Wydziału Żandarmerii Wojskowej w Białymstoku. Po przeanalizowaniu materiałów zdecydowano o zatrzymaniu strzelających.

Obecnie prowadzone jest postępowanie w VIII Wydziale ds. Wojskowych Prokuratury Okręgowej w Warszawie. Jak wynika z komunikatu prasowego Prokuratury Krajowej z 6 czerwca:

Dalej czytamy, że prokurator po przeanalizowaniu dostarczonych materiałów zdecydował się na postawienie zarzutów popełnienia przestępstwa dwóm żołnierzom. Trzeci został przesłuchany w charakterze świadka.

Podsumowanie – rząd zapowiada zmiany w przepisach

Z informacji, które uzyskała „Rzeczpospolita” od biura prasowego Ministerstwa Obrony Narodowej (MON), wynika, że od 1 stycznia do 6 czerwca 2024 roku żołnierze Sił Zbrojnych RP oddali na granicy polsko-białoruskiej 1 190 strzałów ostrzegawczych.

Podczas konferencji prasowej 6 czerwca 2024 roku Minister Obrony Narodowej Władysław Kosiniak-Kamysz podał, że w maju broń została przez żołnierzy „użyta w systemie alarmowym” ok. 700 razy [czas nagrania 02:57]. Na podstawie tych danych oraz komentarzy cytowanych przez nas ekspertów można więc jednoznacznie stwierdzić, że nieprawdziwe jest stwierdzenie, że „Tusk i jego bandyci zabronili strzelać do wroga”.

Władysław Kosiniak-Kamysz podczas wspomnianej konferencji zapowiedział zmiany w prawie. „Żołnierze na granicy mogą używać broni. Te przepisy są jasno określone, choć moim zdaniem one wymagają zmiany i nad tym pracujemy” – mówił [czas nagrania 4:44].

Z kolei Andrzej Duda w oświadczeniu z 7 czerwca podkreślił konieczność zmian w dotychczasowych przepisach i poinformował o zwołaniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego w celu przedyskutowania kolejnych kroków. „Potrzebne są odrębne, specjalne dla nich [żołnierzy Sił Zbrojnych RP – przyp. Demagog] przepisy, żeby nie działali na podstawie przepisów dotyczących Straży Granicznej, tylko mieli swoją odrębną regulację” – mówił.