Rządowy program „Rodzina 500 plus” zaczął być realizowany w kwietniu 2016 roku – na podstawie ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci z 11 lutego 2016 roku. Miał on za zadanie wspomóc rodziców w wychowywaniu dzieci poprzez przyznawanie im świadczeń wychowawczych w wysokości 500 zł miesięcznie początkowo na każde drugie i kolejne dziecko. W przypadku rodzin najuboższych lub z dziećmi niepełnosprawnymi pieniądze były wypłacane także na pierwsze bądź jedyne dziecko. Świadczenia te miały częściowo pokrywać koszty związane z wychowywaniem dzieci. Pośrednim skutkiem programu miało być zwiększenie dzietności w Polsce.

Gdzie złożono obietnicę?

Postulat wprowadzenia świadczenia 500 zł miesięcznie na każde drugie i kolejne dziecko pojawił się w kampanii prezydenckiej Andrzeja Dudy, jednak oryginalny pomysł powstał w klubie Prawa i Sprawiedliwości. Tam obietnica ta była powtarzana wielokrotnie: pierwszy raz pojawiła się w programie PiS z 2014 roku, a następnie przed wyborami samorządowymi w 2015 roku, konwencji programowej „Myśląc Polska” oraz w czasie kampanii przed wygranymi przez PiS wyborami parlamentarnymi w 2015 roku.

Przyczyny wprowadzenia

Zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy o pomocy państwa w  wychowywaniu dzieci konieczność wprowadzenia programu była dyktowana następującymi czynnikami:

Poprawa warunków finansowych rodzin z dziećmi. Według danych GUS przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na jedną osobę u rodzin z dziećmi na utrzymaniu wynosił w 2014 roku 1 225 zł. Jednak u rodzin z trojgiem lub więcej dzieci taki dochód wynosił już tylko 807 zł. W kolejnym roku było to już 839 zł, ale nadal stanowiło to dochód mniejszy o 39,4 proc. niż średnia krajowa wynosząca 1 386 zł. Z najnowszych danych GUS wynika, że przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na jedną osobę u rodzin z dziećmi na utrzymaniu w roku 2019 wynosił 1 819 zł.

Niski współczynnik dzietności. Poprzez współczynnik dzietności rozumie się liczbę dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat). Według danych GUS aktualnie liczba urodzeń wynosi około 388 tys. przy współczynniku dzietności na poziomie 1,435 urodzeń. Z kolei jak podaje Eurostat, wskaźnik dzietności w Polsce w roku 2018 wynosił 1,46. Niższy wynik odnotowano w ośmiu państwach UE-27.

Według prognozy GUS współczynnik dzietności będzie nieco wzrastać i wyniesie w 2050 roku od 1,375 do 1,679. Będzie to jednak nadal mniej niż współczynnik gwarantujący zastępowalność pokoleń, który wynosi około 2,1. Utrzymywanie się niskiej dzietności będzie miało daleko idące konsekwencje na rynku pracy: przewiduje się, że w 2050 roku liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie wynosiła 19 mln (po uwzględnieniu wieku emerytalnego 67 lat), co będzie stanowiło jedynie 56 proc. populacji.

Zagrożenie ubóstwem

Według GUS najbardziej narażone na ubóstwo są rodziny wielodzietne (z trojgiem i więcej dzieci). W 2014 roku 11,2 proc. rodzin z trójką dzieci żyło poniżej granicy ubóstwa. U rodzin z czworgiem dzieci i więcej poziom ten wyniósł już 26,9 proc. Dla porównania wskaźnik ten w gospodarstwach domowych bez dzieci na utrzymaniu wyniósł 1,8 proc. Najnowsze opracowanie GUS za rok 2018 wskazuje, że w przypadku gospodarstw domowych zamieszkiwanych przez co najmniej troje dzieci ubóstwo skrajne odnotowano w 9,7 proc. przypadków. Ile dzieci jednak faktycznie żyje w ubóstwie?

Zgodnie z danymi GUS stopa ubóstwa skrajnego wśród dzieci w latach 2015-2018 wyglądała następująco:

• 2015 – 9 proc.,
• 2016 – 5,8 proc.,
• 2017 – 4,7 proc.,
• 2018 – 6 proc.

Bazując na innych danych GUS dotyczących liczby osób w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), jesteśmy w stanie obliczyć, ile najmłodszych obywateli i obywatelek żyło w skrajnym ubóstwie, biorąc pod uwagę analogiczny przedział czasowy. Liczby te wynosiły odpowiednio: 6 mln 902 tys., 6 mln 896 tys., 6 mln 921 tys. i 6 mln 936 tys. A zatem w skrajnym ubóstwie żyło:

• w roku 2015 – 621 tys. dzieci,
• w roku 2016 – 400 tys. dzieci,
• w roku 2017 – 325 tys. dzieci,
• w roku 2018 – 416 tys. dzieci.

Realizacja obietnicy

W maju 2015 roku, tuż po wygranych wyborach, Andrzej Duda deklarował, że sam złoży w Sejmie projekt ustawy o wprowadzeniu 500 zł na dziecko, podkreślając, że był to jeden z kluczowych punktów jego programu wyborczego, z którego należy go rozliczyć. W sierpniu 2015 roku sytuacja uległa jednak zmianie: podczas spotkania z wyborcami na Lubelszczyźnie prezydent powiedział, że inicjatywa ustawodawcza w tej kwestii powinna należeć do rządu, ponieważ jest to „zbyt poważna kwestia finansowa”. Ze swojej strony zadeklarował ścisłą współpracę z Radą Ministrów. Następnie w jednym z wywiadów Andrzej Duda podtrzymał te słowa i dodał, że jeżeli rząd nie przygotuje projektu do końca roku 2015, zrobi to Pałac Prezydencki. Warto dodać, że wówczas rządziła koalicja PO-PSL.

Realizacja obietnicy nie ruszyła aż do momentu wygrania w październiku 2015 wyborów parlamentarnych przez klub Prawa i Sprawiedliwości, z którego wywodzi się Andrzej Duda. Obietnica 500 zł na dziecko była kluczowa również w tej kampanii. Rząd Beaty Szydło przygotował projekt ustawy, który 1 lutego 2016 roku wpłynął do Sejmu. Pierwsze czytanie projektu na sali plenarnej miało miejsce 9 lutego, a 11 lutego projekt przegłosowano w Sejmie. Następnego dnia Senat przyjął projekt ustawy bez poprawek. Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę 17 lutego 2016 roku, a weszła ona w życie 1 kwietnia 2016.

Realizacja obietnicy

W maju 2015 roku, tuż po wygranych wyborach, Andrzej Duda deklarował, że sam złoży w Sejmie projekt ustawy o wprowadzeniu 500 zł na dziecko, podkreślając, że był to jeden z kluczowych punktów jego programu wyborczego, z którego należy go rozliczyć. W sierpniu 2015 roku sytuacja uległa jednak zmianie: podczas spotkania z wyborcami na Lubelszczyźnie prezydent powiedział, że inicjatywa ustawodawcza w tej kwestii powinna należeć do rządu, ponieważ jest to „zbyt poważna kwestia finansowa”. Ze swojej strony zadeklarował ścisłą współpracę z Radą Ministrów. Następnie w jednym z wywiadów Andrzej Duda podtrzymał te słowa i dodał, że jeżeli rząd nie przygotuje projektu do końca roku 2015, zrobi to Pałac Prezydencki. Warto dodać, że wówczas rządziła koalicja PO-PSL.

Realizacja obietnicy nie ruszyła aż do momentu wygrania w październiku 2015 wyborów parlamentarnych przez klub Prawa i Sprawiedliwości, z którego wywodzi się Andrzej Duda. Obietnica 500 zł na dziecko była kluczowa również w tej kampanii. Rząd Beaty Szydło przygotował projekt ustawy, który 1 lutego 2016 roku wpłynął do Sejmu. Pierwsze czytanie projektu na sali plenarnej miało miejsce 9 lutego, a 11 lutego projekt przegłosowano w Sejmie. Następnego dnia Senat przyjął projekt ustawy bez poprawek. Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę 17 lutego 2016 roku, a weszła ona w życie 1 kwietnia 2016.

Od tego samego dnia można było zgłaszać wniosek o przyznanie świadczenia. Osoby, które zgłosiły wniosek do dnia 1 lipca 2016, otrzymały pieniądze należne za okres od 1 kwietnia. Natomiast rodziny, które zgłosiły się do programu po 1 lipca 2016, otrzymały świadczenie od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek.

25 lipca 2017 roku prezydent podpisał ustawę o zmianie niektórych ustaw związanych z systemami wsparcia rodzin, wprowadzającą zmiany do programu „Rodzina 500 plus”. Nowelizacja nie zmodyfikowała wysokości wypłacanych świadczeń ani nowych kryteriów dochodowych, ale miała na celu uszczelnienie systemu przyznawania świadczeń na dzieci.

Osoby samotnie wychowujące dzieci muszą mieć sądownie ustalone alimenty na rzecz dziecka od drugiego rodzica (chyba, że drugi rodzic nie żyje bądź ojciec dziecka jest nieznany). Ponadto, przestało być możliwe obniżenie dochodu w celu uzyskania świadczenia na pierwsze dziecko: osoba, która straciła pracę, a w ciągu kolejnych trzech miesięcy zatrudni się u tego samego pracodawcy, ale z niższym wynagrodzeniem, nie otrzymywała prawa do otrzymywania 500 zł na pierwsze dziecko. Kolejną zmianą było danie organom wypłacającym świadczenie prawa do wezwania osoby je otrzymującej, w przypadku gdy istniały wątpliwości, czy mieszka ona na stałe w Polsce.

Wnioski na kolejny okres wypłacania świadczenia można było składać od 1 sierpnia 2017 roku w gminie, za pośrednictwem Poczty Polskiej oraz przez Internet. W 2018 roku możliwość składania wniosków internetowych otwarto 1 lipca.

Aktualizacja programu

Przede wszystkim od 1 lipca 2019 roku świadczenie wychowawcze w wysokości 500 zł przysługuje na każde dziecko do momentu ukończenia przez nie 18. roku życia, bez względu na dochody uzyskiwane przez rodzinę. Kolejną zmianą jest skasowanie wymogu ustalenia alimentów na dziecko od drugiego rodzica w przypadku wniosków składanych przez rodziców samotnie wychowujących dziecko. Świadczenie w postaci dodatku wychowawczego zostało rozszerzone także na dzieci znajdujące się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Poprzednio był on przyznawany w formie kwoty zryczałtowanej. W sytuacji śmierci rodzica, któremu było przyznawane 500 zł, drugi rodzic ma możliwość pobierania tej kwoty. Żeby tak się stało, musi złożyć wniosek po śmierci pierwszego rodzica (rozwiązanie to ma zastosowanie, jeżeli śmierć rodzica nastąpiła po 30 czerwca 2019 roku).

Zmiany objęły również obszar administracyjny. Rodzice noworodka mają 3 miesiące na złożenie wniosku o przyznanie świadczenia. Przed 1 lipca 2019 roku okres ten wynosił 1 miesiąc. Wydłużono również okres świadczeniowy. Obecnie obejmuje on czas między 1 lipca 2019 roku do 31 maja 2021 roku, bez konieczności składania kolejnego wniosku w 2020.

Komu nie przysługuje świadczenie 500+?

Świadczenia 500 zł nie można pobierać, gdy:

• dziecko jest w związku małżeńskim,
• pełnoletnie dziecko pobiera świadczenie na swoje dziecko,
• dziecko zostało umieszczone w placówce zastępczej,
• członkowi rodziny przebywającemu za granicą przysługuje takie samo świadczenie.

Dodatkowo zgodnie z ustawą gdy osoba wydaje pieniądze ze świadczenia niezgodnie z celem, organ je przyznający ma prawo przekazywać takiej osobie świadczenie w całości lub częściowo w formie rzeczowej lub w formie opłacania usług.

Wyniki

Na koniec 2019 roku programem było objętych 6,8 mln dzieci (przed jego rozszerzeniem liczba ta wynosiła 3,6 mln). Według obliczeń Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej od początku jego funkcjonowania do polskich rodzin trafiło łącznie 87,4 mld zł.