Projekt zmian przepisów dotyczących kompensaty

Kompensata to świadczenie pieniężne przyznawane ofiarom niektórych przestępstw lub ich bliskim. Nie ma ona charakteru zadośćuczynienia, służy jedynie pokryciu kosztów leczenia, rehabilitacji czy pogrzebu, utraconych zarobków i innych środków utrzymania.

Ustawę o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych uchwalono 7 lipca 2005 roku. W 2015 roku w wyniku jej nowelizacji podniesiona została górna granica kwoty kompensaty. Z dotychczasowej ustawy wykreślone zostały zapisy wykluczające przyznanie świadczenia w niektórych przypadkach umorzenia postępowania, zamiast tego umożliwiono przyznanie kompensaty w razie niewykrycia sprawcy przestępstwa. Pokrzywdzony został ponadto zwolniony od kosztów postępowania przed sądem cywilnym.

Kompensata przysługuje osobie, która w wyniku czynu zabronionego doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, trwających dłużej niż siedem dni. Nie ma znaczenia, czy jest to przestępstwo umyślne bądź nieumyślne, a także czy miało miejsce zastosowanie przemocy. Jeżeli ofiara czynu zabronionego poniosła śmierć, o kompensatę mogą się ubiegać:

• jej małżonek lub konkubent,
• jej rodzice, dziadkowie, pradziadkowie,
• jej dziecko (także adoptowane), wnuk lub prawnuk.

26 marca 2020 roku grupa senatorów reprezentowanych przez Krzysztofa Kwiatkowskiego złożyła projekt ustawy o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych oraz niektórych innych ustaw. Sam pomysł nowelizacji wyszedł jednak od rzecznika praw obywatelskich, który przed rokiem alarmował, że instytucja kompensaty nie jest powszechnie znana w społeczeństwie i z tego powodu Polacy korzystają z niej stosunkowo rzadko.

Senacki projekt przewiduje sprawniejsze rozpoznawanie wniosków o przyznanie kompensaty dzięki wprowadzeniu sześciomiesięcznego terminu dla sądu na rozpoznanie sprawy (obecnie czas na rozpatrzenie wniosku nie jest regulowany w ustawie). Nowelizacja ma także umożliwić łatwiejsze dochodzenie „zaliczki” na poczet kompensaty (przyznawanej w formie zabezpieczenia powództwa), a także wprowadzić obowiązek pouczenia pokrzywdzonego, że w ogóle może domagać się wypłacenia kompensaty.

Projekt przewiduje ponadto, że kompensaty nie będą już wypłacane z ogólnych środków Skarbu Państwa, ale ze środków Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym i Pomocy Postpenitencjarnej (Funduszu Sprawiedliwości). O instytucji tej pisaliśmy więcej przy okazji analiz wypowiedzi Katarzyny Ueberhan.

Słowa Krzysztofa Kwiatkowskiego padły w czasie drugiego czytania projektu w Senacie 17 lutego. W posiedzeniu uczestniczył również sekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Michał Woś, który skrytykował projekt nowelizacji. Przedstawiciel rządu wskazał m.in., że w praktyce dotrzymanie sześciomiesięcznego terminu rozpoznania sprawy nie będzie możliwe, ponieważ, jak stwierdził, „reformy wymiaru sprawiedliwości w ramach drugiego etapu nie zostały dokończone”.

Michał Woś odniósł się również do postulatu zmiany źródła, z którego miałyby pochodzić środki na kompensaty. Wiceminister wskazał, że jeśli poziom świadczeń koniecznych do wypłacenia wzrośnie, może on przekroczyć możliwości Funduszu Sprawiedliwości. Woś zwrócił również uwagę, że Fundusz Sprawiedliwości jako fundusz celowy nie jest osobą prawną, dlatego nie może stanowić podmiotu w ramach postępowania, a co za tym idzie – być adresatem ewentualnych roszczeń.

Wiceminister sprawiedliwości pozytywnie wyraził się natomiast o postulacie „rozpowszechniania informacji o tym, że instytucja kompensat dla ofiar, dla pokrzywdzonych, dla osób będących pokrzywdzonymi przestępstwami, istnieje”. Za dalszym procedowaniem projektu ustawy o zmianie ustawy o państwowej kompensacie zagłosowało 52 senatorów. Sprzeciw wyraziło 45 głosujących, a jedna osoba się wstrzymała. Projekt 23 lutego został skierowany do sejmowego Biura Legislacyjnego i Biura Analiz Sejmowych.

Statystyki wypłacania kompensat

W lutym 2020 roku rzecznik praw Obywatelskich Adam Bodnar napisał do marszałka Senatu Tomasza Grodzkiego list z proponowanymi zmianami odnoszącymi się do instytucji kompensaty. W publikacji znalazły się dane dotyczące wypłaconych kompensat w latach 2014-2018 i trzech pierwszych kwartałach roku 2019. Opracowanie opiera się na danych pozyskanych od Ministerstwa Sprawiedliwości oraz informacjach zebranych przez dziennikarza „Dziennika Gazety Prawnej”, Piotra Szymaniaka.

Przybliżone kwoty kompensat wypłacanych w kolejnych latach wynosiły:

• w 2014 roku: 315 000 zł (47 przyznanych świadczeń),
• w 2015 roku: 197 000 zł (47 przyznanych świadczeń),
• w 2016 roku: 197 000 zł (28 przyznanych świadczeń),
• w 2017 roku: 365 000 zł (26 przyznanych świadczeń),
• w 2018 roku: 332 000 zł (34 przyznane świadczenia),
• trzy kwartały 2019 roku: 321 000 zł (16 przyznanych świadczeń).

W latach 2014-2018 łączna kwota przyznanych kompensat wyniosła 1 406 000 zł. Wspomniane przez Krzysztofa Kwiatkowskiego 365 tys. zł zostało wypłacone w samym 2017 roku. Jak dotąd była to najwyższa suma wypłacona ofiarom przestępstw lub im bliskim w ciągu jednego roku.

Mimo że od momentu nowelizacji ustawy o państwowej kompensacie z 2015 roku średnia wysokość wypłacanych świadczeń wzrasta, maleje sama liczba przyznanych kompensat. Co prawda w roku 2018 pozytywnie rozpatrzono więcej wniosków niż w roku 2017, nadal jednak jest to poziom niższy niż w latach 2014-2015. Według rzecznika praw obywatelskich powodem tego stanu rzeczy jest niska świadomość istnienia instytucji kompensat. RPO przekonuje, że:

Argumenty rzecznika praw obywatelskich stanowią podstawę uzasadnienia senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy o państwowej kompensacie.