Śliz: tymczasowy areszt to nie kara

Paweł Śliz, poseł Polski 2050, był gościem programu Gość Poranka w TVP Info. W trakcie rozmowy poruszono temat zatrzymania byłego wiceministra Marcina Romanowskiego w związku ze śledztwem ws. Funduszu Sprawiedliwości. 

W trakcie dyskusji polityk oznajmił, że średnia długość aresztu w Polsce wynosi 9 miesięcy. Określił taką sytuację jako duży problem polskiego wymiaru sprawiedliwości. Śliz podkreślił, że areszt jest środkiem, który powinien zabezpieczyć prawidłowy tok postępowania przygotowawczego, a nie być karą.

Tymczasowe aresztowanie w świetle przepisów prawa

Zgodnie z art. 207 Kodeksu karnego wykonawczego, tymczasowe aresztowanie „służy realizacji celów, dla których ten środek zastosowano, a w szczególności zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania karnego”.

Kodeks postępowania karnego (kpk) reguluje, że zastosować je można tylko względem osoby, wobec której zdecydowano o przedstawieniu zarzutów (art. 249 § 2). Areszt tymczasowy zarządzić może jedynie sąd (art. 250 § 1), Nie powinno się go stosować, jeśli zastosowany został w sposób wystarczający inny środek zapobiegawczy (art. 257 § 1).

W artykule 263 kpk określono terminy stosowania i przedłużania tymczasowego aresztowania. Nie może ono trwać dłużej niż 3 miesiące, chyba że ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć w tym czasie postępowania przygotowawczego. 

Ile przeciętnie trwa tymczasowy areszt?

W ostatnich latach Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO), Marcin Wiącek, kilkukrotnie odnosił się do zagadnienia długości aresztów w Polsce (1, 2). Temat ten był podejmowany także za kadencji poprzedniego rzecznika – Adama Bodnara.

Według danych liczba aresztowanych ma przekraczać 10 proc. ogółu osadzonych, a oskarżeni muszą czekać w areszcie śledczym na prawomocny wyrok średnio 9 miesięcy. To statystyka dotycząca lat 2015–2019.

Z kolei z danych udostępnionych przez Ministerstwo Sprawiedliwości wynika, że w 2023 roku średni czas odbywania kary tymczasowego aresztu wynosił 7 miesięcy dla postępowań przed sądami rejonowymi i 15 miesięcy dla postępowań przed sądami okręgowymi.

Systemowy problem

Zgodnie z wynikami badań biura RPO oraz raportami Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i Fundacji Court Watch Polska (1, 2) przewlekłość stosowania aresztowania w Polsce jest problemem systemowym. 

W raporcie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka stwierdzono także, że nadmierne wykorzystywanie izolacji penitencjarnej dla ochrony toku postępowania może stanowić mankament nie tylko postępowania przygotowawczego, lecz także sądowego (s. 49). Sądy w Polsce uwzględniają bowiem ok. 90 proc. wniosków o zastosowanie aresztu tymczasowego (s. 32).

TK dostrzegł uchybienia

RPO Adam Bodnar wniósł w 2016 roku do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niekonstytucyjności dwóch artykułów Kodeksu postępowania karnego związanych z kryteriami stosowania oraz przedłużania aresztu.

Trybunał w postanowieniu z 17 lipca 2019 roku zasygnalizował Sejmowi RP istnienie uchybień w prawie polegających na:

• stosowaniu tymczasowego aresztowania ze względu na surowość kary grożącej oskarżonemu, bez względu na czas trwania i stopień zaawansowania postępowania;
• braku jednoznacznie określonych przesłanek przedłużenia tymczasowego aresztowania po wydaniu przez sąd pierwszej instancji pierwszego wyroku w sprawie.

Już w 2012 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 263 § 7 Kodeksu postępowania karnego jest niezgodny z konstytucją. Stwierdzono, że brak określenia przesłanek przedłużenia tymczasowego aresztowania jest niezgodny m.in. z art. 40 oraz art. 41 konstytucji.

Pomimo upływu lat nie zostały zainicjowane działania w celu wykonania orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Z apelem o rozważenie wprowadzenia zmian RPO Marcin Wiącek zwrócił się do ministrów: najpierw do Zbigniewa Ziobry, a następnie do Adama Bodnara.

Stanowisko Ministerstwa Sprawiedliwości

W 2023 roku w imieniu Zbigniewa Ziobry odpowiedział wiceminister Marcin Warchoł. Stwierdził, że nie ma potrzeby modyfikacji przepisów, ponieważ sądy mają odpowiednią świadomość uwarunkowań dotyczących stosowania oraz przedłużania tymczasowego aresztowania.

W ministerstwie uznano, że wyrok TK został zaimplementowany poprzez modyfikację wykładni przepisów na potrzeby orzecznictwa. Nie doszło jednak do ich nowelizacji.

Wiceminister Arkadiusz Myrcha w odpowiedzi przesłanej w lutym 2024 roku do biura RPO stwierdził, że ministerstwo dostrzega konieczność wprowadzenia zmian. Podkreślił, że resort pracuje nad modyfikacjami dotyczącymi tymczasowego aresztowania, które miałyby określić m.in. warunki przedłużenia aresztowania.