Rządowy pomysł na usprawnienie prac Trybunału Konstytucyjnego

10 lutego bieżącego roku prezydent Andrzej Duda zdecydował się skierować ustawę o Sądzie Najwyższym do Trybunału Konstytucyjnego (TK). Wejście w życie tej ustawy jest częścią reformy sądownictwa, która stanowi najważniejszy element tzw. kamieni milowych na drodze Polski do uzyskania środków z Krajowego Planu Odbudowy. Posiedzenie w tej sprawie TK zaplanował na 30 maja.

W związku z konfliktem wewnętrznym o prezesurę Julii Przyłębskiej istnieją wątpliwości, czy zbierze się wymagany przez prawo pełny skład Trybunału, czyli minimum 11 z 15 sędziów (art. 37 ust. 2). W związku z potencjalną wizją nierozstrzygnięcia sprawy do Sejmu trafił wniosek poselski dotyczący zmiany funkcjonowania TK. W uzasadnieniu czytamy, że ustawa:

7 maja w programie „Kawa na ławę” swój komentarz do projektu przedstawił Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury – Jarosław Sellin. Polityk przyznał, że zaproponowana zmiana jest jedynie powrotem do rozwiązań przyjętych jeszcze przez poprzedni rząd koalicyjny Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego w roku 2015.

Powołanie Trybunału Konstytucyjnego

Trybunał Konstytucyjny powołano do życia ustawą z dnia 29 kwietnia 1985 roku. W art. 13 ustalono, że w jego skład wchodzić będzie prezes, wiceprezes i 10 członków. Wtedy członkowie mieli być wybierani na 8 lat, z tym że co 4 lata miał następować wybór połowy składu.

Taki stan prawny utrzymał się do roku 1997, czyli do wprowadzenia konstytucji Rzeczpospolitej. Niespełna 4 miesiące po jej uchwaleniu w życie weszła ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, na mocy której podniesiono jego liczebność z 12 do 15 sędziów (art. 5), a ich kadencję wydłużono do 9 lat.

Obietnica PiS z 2014 roku

Jeszcze przed wyborami, w 2014 roku, Prawo i Sprawiedliwość ogłosiło swój program wyborczy, w którym przedstawiono także pomysł na reformę funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego. Jedną z propozycji było doprowadzenie do tego, żeby wszyscy sędziowie uczestniczyli w rozprawach (s. 71). W jednym z punktów obietnic wyborczych możemy przeczytać:

PO nowelizuje ustawę, zaczyna się kryzys

Do tego czasu nie było prawnie uregulowane, ilu sędziów jest potrzebnych do orzekania w pełnym składzie. Punktem odniesienia dla sędziów do roku 2015 pozostawała Konstytucja RP, która w art. 190 ust. 5 stanowiła, że „Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zapadają większością głosów”. Oznaczało to też, że minimalna liczba sędziów wymaganych do przeprowadzenia głosowania wynosiła 3, rozprawy nie mogły być więc przeprowadzane przez jednego lub dwójkę sędziów. Ustawa z 1997 roku rozróżniała rozprawy dla trzech lub pięciu sędziów oraz dla pełnego składu.

Zmianę zasad orzekania Trybunału Konstytucyjnego wprowadził rząd PO-PSL na mocy ustawy z 25 czerwca 2015 roku. W art. 44 ust. 3 możemy przeczytać, że „orzekanie w pełnym składzie wymaga udziału co najmniej dziewięciu sędziów Trybunału”. W lipcu ustawę podpisał prezydent Bronisław Komorowski.

Na zakończenie VII kadencji Sejmu (2011-2015) 8 października rząd wybrał 5 nowych sędziów, mimo że 2 sędziów powinno być wybranych przez nowy skład Sejmu, ponieważ dopiero w grudniu upływała jego kadencja. Zapoczątkowało to kryzys w Trybunale Konstytucyjnym. Można więc część odpowiedzialności za ów kryzys przypisać również rządowi PO-PSL.

PiS argumentuje za zmianą przepisów

W reakcji 15 grudnia 2015 roku do Sejmu wpłynął projekt zmian w niedawno uchwalonej ustawie o Trybunale Konstytucyjnym. W uzasadnieniu do projektu szczególnie ważne dla sprawy są punkty 4 i 5.

Ustawodawcy w punkcie 4. krytykowali stan prawny pozwalający na odbywanie większości rozpraw przez 5 sędziów oraz zasugerowali, że „należy przyjąć zasadę, że sprawy są rozpatrywane w pełnym składzie”, z uwzględnieniem wyjątków zawartych w ustawie. Kluczowym pozostaje jednak punkt 5 uzasadnienia, który brzmi:

Tymczasem w 2023 roku w uzasadnieniu do najnowszej nowelizacji zaproponowanej przez PiS dotyczącej zmniejszenia pełnego składu TK możemy przeczytać:

Obecna argumentacja pozostaje więc sprzeczna z tą z 2015 roku, kiedy to skład 9 sędziów nie mógł zagwarantować „obiektywizmu i jakości orzeczeń”.

Nowelizacja ustawy i zwiększenie liczebności pełnego składu

22 grudnia 2015 roku została uchwalona nowelizacja do ustawy z czerwca. Oprócz zwiększenia pełnego składu orzekania z 9 do 13 członków zaszła także zmiana w art. 10, który brzmiał tak:

Tym sposobem podniesiono głosowanie większościowe do głosowania większością ⅔ głosów oraz podwyższono liczbę wymaganych sędziów na zgromadzeniu ogólnym do 13 (wcześniej wymagano ⅔).

Zmiana prezesa i zmniejszenie pełnego składu

19 grudnia 2016 roku skończyła się kadencja ówczesnego prezesa TK – Andrzeja Rzeplińskiego. Tego samego dnia w Dzienniku Ustaw została opublikowana ustawa z dnia 30 listopada 2016 o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Zniknął z niej wspomniany wyżej zapis o głosowaniu Zgromadzenia Ogólnego większością ⅔ głosów, powrócił zaś zapis o głosowaniu większościowym (art. 8 ust. 1).

W tej ustawie na uwagę zasługuje także art. 37 ust. 2, którego treść zmniejsza liczbę wymaganych sędziów do pełnego orzekania z 13 do 11 oraz, co ważne, zmienia sposób zastępowania prezesa. Wcześniej obowiązywała zasada starszeństwa (czyli prezesa zastępował najstarszy sędzia), zmieniono to jednak na arbitralną decyzję prezesa, który sam wyznacza zastępcę.

Spór o prezesurę Julii Przyłębskiej

20 grudnia, czyli dzień po opublikowaniu nowej ustawy, prezydent wyznaczył Julię Przyłębską na tymczasową prezes Trybunału. Dzień później otrzymała ona jednak oficjalną nominację na to stanowisko.

Wspomniana wyżej ustawa z 2016 roku weszła w życie 3 stycznia 2017 roku. W art. 10 ust. 2 zapisano, że kadencja prezesa trwa 6 lat, dotychczas nie było w tej sprawie regulacji, a prezes najczęściej pozostawał nim do końca swojej kadencji w TK (czyli przez 9 lat).

Część sędziów twierdzi, że według tej zmiany kadencja Julii Przyłębskiej powinna zakończyć się 20 grudnia 2022 roku. Jednak ze względu na zasadę prawa rzymskiego głoszącą, że „prawo nie działa wstecz”, pozostała grupa sędziów uznaje, że kadencja Przyłębskiej powinna trwać 9 lat, a zasada sześcioletniej kadencji zacznie obowiązywać dopiero nowego prezesa.